Манийрин чпин ва я авторрин тIварар чIуру делилар алаз телевизордай, я тахьайтIа, интернетдин сергьятрилай халкьдин вилик акъудай дуьшуьшрикай и цIарарин авторди «Лезги газетдин» чинра са шумуд макъала чапдиз акъудна. Эгер виликдай газетдин чинрал чапдиз акъудай макъалайра чпихъ авторар авай манияр халкьдин ва я маса автордин кIвачихъ ягъуникай ихтилат физвайтIа, и сеферда халкьдин мани тайин са автордин кIвачихъ ягъуникай фида.
Лезги халкьдин медениятдин тарихда композиторри чпелай гуьгъуьниз чаз ирс яз тунвай жавагьиррилай гъейри, халкьдин маниярни тIимил авач. Кьилди къачуртIа, и сиягьдай яз «Билдир беневша», «Загъадур загъа», «Яр хкведа» («Яр гележег»), «Магьи дилбер чан» ва хейлин маса гуьзел манийринни макьамрин тIварар кьаз жеда. Абуруз чи халкьди къенин юкъузни ашкъидивди яб гузва.
И мукьвара интернетда лезги халкьдин манийрин сиягьда вил экъуьрдай чIавуз заз са чкадал «Суваллай яр», чIалар — халкьдинбур, — гьава — Сейфуллагь Керимованди» гафар кхьенваз акуна. Гьелбетда, заз ихьтин гъалатIдиз рехъ гун дуьз яз акунач. Макъала кхьинив эгечIдалди вилик за жуван ктабханада авай са шумуд чешмедиз вил яна ва анай заз «Суваллай яр» мани Сейфуллагь Асадуллаевич Керимован эсер туширди субутзавай са шумуд делил жагъана.
Сад лагьай делил. 1969-йисуз Дагъустандин бажарагълу музыковед Манашир Якьубова кхьена, Махачкъалада чапдай акъудай «Сейфуллагь Керимов» (урус чIалал) гъвечIи ктаб я. Адан 13 лагьай чина композитордин къелемдикай хкатнавай са бязи эсеррин сиягь ганва. Абурун арада чал «Суваллай яр» манидин тIвар гьалтзавач. Амма и мани чаз композиторди «обработка» авунвай, яни гъил элкъуьрнавай, са къайдадиз гъанвай халкьдин манийрин арада аквазва. «Обработка» авун им эсер теснифун лагьай чIал туш эхир.
Кьвед лагьай делил 2000-йисуз А. Пирсаидова гьазурна, Махачкъалада чапдай акъудай «Лезгийрин халкьдин манияр ва кьуьлдай макьамар» тIвар алай ктаб я. «Суваллай яр» мани чал и ктабдин 31-чина гьалтзава. Обработка авунвайдини Фетуллагь Рагьимханов я. Иниз килигна, бес чна гила а мани гьадан эсер я лугьун дуьз яни? Заз чиз, ваъ.
Пуд лагьай делил Ширвани Чалаевани Мегьамед Гьуьсейнова гьазурна, 2006-йисуз Махачкъалада чапдай акъудай «Лезги халкьдин 100 мани» тIвар алай ктаб я. Эгер и ктабда къекъвейтIа, чал ана «Суваллай яр» манидин кьве жуьре гьалтзава. Сад лагьайди — 82-чина ва кьвед лагьайдини — 291-чина.
Кьуд лагьай делил. Дагъустандин пешекар музыкадин бине эцигай бажарагълу композитор Готфрид Гьасанова гьазурна, 1948-йисуз Махачкъалада чапдай акъудай «Дагъустандин халкьарин 100 мани» кIватIал. «Суваллай яр» мани чал а кIватIалдин 45-чина гьалтзава.
Винидихъ ганвай делилрилайни алава яз, «Суваллай яр» мани халкьдинди тирди 2003-йисуз Махачкъалада чапдай акъатай Къагьриман Ибрагьимован «Музыка милли мектебда» («Музыка в национальной школе») ктабдини тестикьарзава. Авторди вичин ктаб са шумуд чкадал пайнава ва гьар са паюнин эхирда лезги халкьдин манийрин нотаяр тунва. Кьилди къачуртIа ктабдин 114-чина ЦIийи йисаз бахшнавай манийрилай гуьгъуьниз бажарагълу композиторди «Суваллай яр» манидин нотаяр ганва ва ана манидин чIаларни гьава халкьдинбур тирди къалурнава.
Идалайни алава яз, за Сейфуллагь Керимовакай жуьреба-жуьре йисара «Дагестанская правда», «Коммунист», «Лезги газет», «Махачкалинские известия» газетриз, «Дуствал» журналдиз акъатай са кьадар макъалаярни гъилелай авуна, амма гьич санани зал «Суваллай яр» мани Сейфуллагь Керимова теснифнава лагьай делилар гьалтнач. Эгер тIвар кьунвай мани бажарагълу композитордин хсуси эсер тиртIа, чпихъ харусенятдин рекье еке тежриба авай Готфрид Гьасанов, Мегьамед Гьуьсейнов, Ширвани Чалаев, Къагьриман Ибрагьимов хьтин композиторри ам винидихъ тIварар кьунвай ктабра твадачир ва, Сейфуллагь Асадуллаевичакай кхьена, чапдиз акъатай макъалайрикай сада кьванни а манидин тIвар кьун тавуна тадачир.
Эгер икьван чIавалди чи «музыковедри» са композиторди теснифнавай эсер масадан тIварцIихъ язавайтIа, гила, чаз аквазвайвал, абур халкьдин манийрални агакьна.
Гьуьрметлу ватанэгьлияр! Ша чна и ва я маса мани интернетдин сергьятра эцигдалди вилик авторар вужар ятIа, хъсандиз тайинарин. Эсерар масабурун тIварарихъ ягъуналди, чи милли медениятдин дережа агъузар тийин. Ихьтин гъалатIриз рехъ тагана, чун чи медениятни харусенят михьиз хуьз алахъайтIа, несилри чаз аферин лугьуда.
Эдуард Ашурагъаев
