ТIал алай месэла

(Эвел — 35-нумрада)

Идалайни гъейри, за са календардай кIелайвал, экуьнилай няналди ракъинал алай гуьне патан чIурара экъечIзавай набататар, векь-кьал, хъач, чIурара, тамара булвилелди авай емишар гзаф кфетлу, хийирлу я. Дармандин цуьквер, хъчар гзаф ава. Залум дяведин ва адалай гуьгъуьнин четин йисара чун асул гьисабдай гьа хъчари, чIурара авай кьван жуьреба-жуьре яр-емишди хвеначни бес!

Чи хуьряй Самурдин дере, такабурлу дагълар капан юкьвал алайбур хьиз аквазва. ТIебиатдин жуьреба-жуьревили, гуьзел шикилри рикI шадарда, инсан кIу­банарда. Руьгь къудгада. Дуьзенлухра лагьайтIа, анжах са цав я аквадайди. Лапагдин як, хипен ниси, целцин къафун помидордихъ дегишарна!..

Камаллу са касдивай уьлкве, халкь абад ийизни жеда, ахмакь, угъраш са касдивай — барбатIизни, — гьавайда лугьуз­вач. Тарихда ихьтин мисалар, чешнеяр, крар тIимил авач. Гаф кватай чкадал къейд тавуна жедач, Хрущеван чIуру сия­сатди, «къуь­руьгъуьмди» чаз тIимил зиянар гайиди хьиз, 80-90-йисарин «перестройкадини» уьлкве барбатI хъувуна, халкьар кIевера туна. И пуд касди гайи кьван зиянар гьич Адольфавайни гуз хьанач. Алай девирда фашизмдин тIегъуьнди мад кьил хкажун, мад пехъи хьун бес гьа Хрущеван, Горбачеванни Ельцинан уьлкведиз, халкьдиз акси сиясатдихъ, абуру авур кьван чIуру крарихъ галаз сихдаказ алакъалу тушни!

Дагълар хуьх!

Дуьзенлухриз куьч хьана, еке кIвалер эцигна, поселокрин жуьредин еке хуьрер арадал атанва. Колхозар, совхозар­ чу­кIур­далди, чилер, кIусар-кIусарна, кIа­рар-кIарарна, пайи-паярдалди анра яша­йиш пис тушир. «Реформаяр» лугьудайбуру, гьайиф хьи, чIурна. Инсанриз кар-кIвалах, кеспи амач. Бейкарбурун кьадар гзаф я. Гьавиляй парабур гегьенш Урусатдин областризни крайриз чкIанва. Магадандиз, Чукоткадизни кваз акъатнава. Ханты-Мансийскдин автономный округда лезгийрин тамам поселокар арадал атанва. Гьам дагълара амай, гьам арандин хуьрера кIвалерин саки са пай ичIи хьанва. Мектебриз къведай аялрин кьадар йисалай-суз тIимил жезва.

Идалайни гъейри, чилер пайи-паяр авуникди дуьзенлухра мал-лапаг хуьдай чкаяр амач. Чкайрилай бязи хуьрерай чаз кхьизвайвал, язух гьайванар, гьакI ахъайна, машинрин рекьера, недай векьни кьал жа­гъин тийиз, гъарикI хьанва. Ихьтин месэлаяр гьялунин кьил кьадай касни авач. Дагълара лагьайтIа, гьихьтин гегьенш уьруьшар ичIи, баябан я.

Шад жедай кар я: хайи ерияр кIани са кьадар ватандашри дагъларихъ кьил элкъуьр хъийизва. Им тебрикдай, шадвал­ кутадай кIвалах я. «Женнетдихъ са гьина­ ятIани Евфратдал къекъвемир, — кхьенай ­декабрист, писатель Бесту­жев-Мар­лин­ский­ди, — женнет гьа ина — Кавказда — ава». Инса­нарни къушар хьиз я — гьамиша чеб хайи мукариз, ерийриз хъфида. Дагъвидин рикIи гьамиша вич хайи ерийрихъ ялда. Дагълари эхверзава. Хайи ерийриз, гадарнавай хуьрериз цIийи уьмуьр хгун къанажагълувал, ватанпересвал  я. Чи газетдин хсуси мухбир гьуьрметлу Дашдемир Шерифалиева, гьакI масабуруни Ахцегь райондин са кьадар хуьрерал чан хкизвайдакай, герек техника желбна, машин фидай рекьер туькIуьр хъийизвайдакай ва маса хъсан крарикай ара-бир кхьизва. Къуватар гурай гьахьтин рухвайриз. Куьмекар гузвайбурузни — баркалла! Гадарнавай дагълух хуьрериз цIийи уьмуьр хгунин важиблу кардал агьвал квай, такьатар авай чи ватан­перес гзаф рухваяр гьикьван  желб хьайитIа, гьакьван хъсан жеда. Абуруз чкайрал герек тир куьмекар гун, хъсан ксарин тереф хуьн важиблу я. Алай вахтунда дагълух хуьрера шартIар тешкилдай, рехъ-хвал хъувуна, кIвал-муг эхцигдай, газ, экв тухудай мумкинвилер авазва.

Къейд ийиз кIанзава хьи, хъсан крарик кьил кутазвай рухвайрин гьерекат­рихъ галаз санал дагълух хуьрерал чан хкунин мес­эла республикадин, гьакI федеральный дережайрани гьялайтIа, хъсан кар жеда. Виликрай «Дагълар», «Суьрсетдин» ва маса программаярни­ кьабулнай. Гьайиф хьи, арадал атай затIни хьаначир.

Арандиз «плановое переселение»  авуна. Амма элкъвена дагълух хуьрериз хъфин пландин бинедаллаз тешкилиз жедай кIва­лах туш. Гила планарни гьисаба амач кьван. Гьар гьикI ятIани, «Дагълар» программа кьабулайтIа, хъсан кар жеда. ГьакI тIвар паталди — ваъ. Гьукуматди пулар ахъайиз, бязи ксари чпин жибинар дулу ийидайвал — ваъ. КIвалахдай, гьамиша кардик жедай прог­рамма. Адахъ вичин фондни жен. Гьукум дагълух хуьрерал чан хкунин важиблу месэладивай къерех хьана виже къведач. Вири кIвалахар галай-галайвал, фагьум-фи­кирна, меслятарна, сабурлувилелди кьилиз акъудин. Уьмуьрдивай бейхабар савкьатар гуьз­лемишиз акъвазун дуьз жедач.

Кавказдин, Дагъустандин гуьзел, гьайбатлу тIебиатдал иниз къвезвай гзафбур гьейран жезва. Чи дагълух районра хипе­хъанвал, малдарвал, багъманчивал, куьнуьчивал, магьсулдарвал, иллаки туризм виликди тухудай хъсан шартIар ава. Гьар са хуьруьн чIурара, гзаф тахьайтIани, са-са суьруь лапагар, хъуьтIуьз къишлахрал куьчар тавуна, гьа чкадал хуьз жеда. Ихьтин тежрибани заз гьеле советрин девирда Рутул районда акунай. «Коммунист» газетдин редакцияда хуьруьн майишатдин отделда кIвалахзавай чIавуз (1987-1988-йисара)  зун и райондиз командировкадиз рекье тунай. Са кьадар хуьрериз, гьа жергедай яз, — Гьезерчидин ватан Шиназизни фенай, газетдиз гун патал материал кIватIнай. Гьа чIавуз и хуьруьн колхоздин идарада суьгьбет авурвал, масабурулай тафаватлу яз, и майишатдин лапагар къишлахрал куьчарзавачир, кьуьд-гад чкадал хуьзвай. Зун, гьелбетда, тажуб хьана. Пешекарри гъавурда туна хьи, къишлахрал куьчарун менфятлу туш, яни лапаграл чIугур зегьметдин (харжидин) эвез хквезвач. Гьавиляй чкадал хуьн хийирлу я. Чи дагълух гзаф хуьрерани, и тежрибадикай менфят къачуз, хипехъанвал кардик кухтаз, кIвачел ахкьалдариз жеда. Месела, чи гуьне патан хуьрера лапагар йисан кьиляй-кьилиз чкадал хуьдай хъсан шартIар, яни гегьенш чIурар, алаф гьазурдай, векь ядай уьруьшар ава.

Туризм вилик тухуникай рахайтIани, чи дагълара хьтин надир чкаяр масанра авач. Усугъчайдилай винелди Миграгърин дередиз, Къурушдал фейиди яни куьн? Яру дагъдин (Несен дагъдин) ценер акурди яни? Иллаки майдин, июндин варцара килигдай кьве вил кIанда! Им кьетIен алем, дуьнья я. 30-йисара, Къурушдал хкаж жедайла, Николай Тихонова гьейранвал гьавайда къалурайди тушир. Шагь дагъ ва маса гуьзел чкаяр акурла, вич уьзенгра кIвачел хкаж хьаналдай («Где Шахдаг пленяет душу, я привстал на стременах…») Туристар патал хъсан маршрутар ачухдай ихьтин чкаяр мадни  гзаф ава.

Дагъларин къадир хьана, абурухъ гелкъуьнни авуна кIанда. Месела, — Осетияда  хьиз. Ана вижевай хатасуз рекьер, гьинал лазим ятIа, гьанал мугьманханаяр, ял ядай, тIуьн недай чкаяр, булахар туькIуьрнава. Дагъ­лар гьакIани гуьрчегбур яз, инсандин яратмишунардай гъилери, устадри, рикI алаз, абур мадни къешенг жедайвал ийизва.­ Перуда авай Мачу-Пикчудикай зун гьеле рахазвач. Гьа ихьтин чкайриз ахмиш жезва туристарни.

Чи дагълар гуьзел, къешенг тирвиляй абуруз шаирри къизилдин зунжурар хьтин гевгьерарни гзаф бахшнава.

«Ватандин ширин мани хьиз, кIанда заз Кавказ».

М. Лермонтов

«Дагъви я зун, зи винел зи цав ала,

Ам, зи рикI хьиз, ачухни я, михьини,

Гуя кьилел жуван кIвалин къав ала,

И цавук заз къулайни я, экуьни».

Алирза  Саидов

Санлай Урусат къачуртIани, эхиримжи къад йисан къене 37 агъзурдалайни гзаф хуьрер терг хьанвалда. Им хуьруьн майишатдиз, санлай экономикадиз еке зиян хьанва лагьай чIал я. Къудратлу уьлкве, соцлагерь чукIурна, Потсдамдин икьрар чIурна, са тахсиркардивни жаза агакьар тавуна, жавабдарвал квадарнавай девирда баябан хьанвай хуьрерин месэла авачирдай кьуна, адакай рахан тийиз, кисна ацукьун, гьа им месэла гьялун яз гьисабдайбурни хьун мумкин я. И жуьреда эгечIайтIа, дагълари гадарнавай хуьрери, гьакI гележегдин несилрини чаз багъишламишдач. Месэла гьукуматдин дережада гьялун лазим я.

Къадир хьухь, иесивилелди гелкъуьгъ, дагълар хуьх! Абуру куьнни хуьда…

Шихмурад  Шихмурадов