ТIал алай месэла

Тарихдин делилар

Дяведин йисарин аял, хайи хуьр — Докъузпара райондин Кучунар — куьчарай 1960-йисуз 10-класс куьтягьнавай жегьил гада яз, дагъвийрин­ тIал алай и месэладин кIан-пун заз хъсандиз чизва. ГьикI хьи, а акьалтIай чIуру сиясатдин лепедин хура жувни гьатна. За, гьакI мадни гзафбуру гьисабзава хьи, дагълара авай хейлин хуьрер дуьзенлухриз куьчарун Дагъустандин тарихдин чинра акьалтIай бедбахт, зиянлу кар, вакъиа яз гьатнава.

Бязибуру ихтилат авурвал, са кьадар йисар идалай вилик республикадин гос­архивда авайла, ана чеб ихьтин информациядал расалмиш хьаналда: Ахцегь райондин Кьехуьлар, гьакI масабурни­ «къуьруьгъуьмдин» («оттепель») йиса­­­ра анрин агьалийриз гуя чпиз кIан хьунал­ди­, чпин хушуналди куьч хьайи­ди я. Идаз лугьуда къундарма, ихьтин тестикьа­рун­ гьакъикъатдихъ галаз кьазвач. Бес «пландин бинедаллаз куьчарун», «ше­гьер­­динни хуьруьн арада авай тафа­ватлувал акъудун» ва ихьтин маса гафар, ибараяр гьикI пайда­ хьайи­бур тир?! Н. Хру­щеван девирдин йиса­­рин га­зетар, журналар, ктабар къара­гъар хъия, абурун чинар тупIалай ая ва кIела — гьакъи­къатда вуч хьайиди­ ятIа, квез ачухдиз аквада. Столдал гъуд гьалчиз, партиядал ва гьукуматдал, халкьдал кьиле тефидай крар, везифаяр илитIиз хьайи, Совет­рин Союздин кьилин кьве къуллугъни вичин гъиле кьур гьа касдин­ гургьагур девир. Ада, гьарай­ ацалт­на, чIехи трибунайри­хъай, гьакIни газет­ра тестикьардай: «алай девирдин­ совет­рин­ инсанрин несил 80-йисара коммунизмда яшамиш жеда», «гележег­ авачир­ (бесперспективные) дагълух хуьрер ­дуьзенлухриз куьчарна, шегьерра хьтин шартIар авай еке поселокар арадал гъида», гьа икI шегьердинни хуьруьн арада  тафават гуя тергда. «Комму­низм туькIуьрзавайдан марифатдин кодексни» майдандиз акъуд­навай. Кеф, гьурра-а-а, — ягъа яргъал­ди чIугур гурлу­ капар! РикIел алама: Америкадин са деятелдини гьа чIавуз им вацрал элуькьдай хьтин кар я лагьаналдай. Бязи агьалияр, кьилдин тек-туьк хизанар чпин хушуналдини куьч хьана жеди, амма тамам хуьрер санлай асул гьисабдай «плановый переселенидик» кутурди я. Хуьрериз а чIавуз, куьч хьун патал алакьариз, партиядин таблигъат тухуз, районрай векилар (уполномоченнияр) къведай. И кардикай муаллим, шаир, къурушви Шагьназар Хидирова вичин «Чан чи дидеяр» ктабдани хъсандиз къхенва. Агьалияр кIватIна, векилди абуруз суьргуьннавай чеченрин хуьрериз куьч хьун теклифайла, къванцел ацукьнавай камаллу агъсакъал Уруж бубади чеченри чпин ата-бубайрин сурарни тухузвани лагьана хабар кьуналдай райондай атанвайдавай.

— Сурар гваз куьч хьун квез мус акуна?

— АкI ятIа, чан хва, абур элкъвена  фад-геж бубайрин чилел хкведа…

Ягъалмиш жемир, Къурушрин жемят! — лагьана, къванцел ахцукьнай агъсакъал. ИкI аяндарвилелди тагькимарналдай касди, яни чеченрин хуьрера къурушрин кар авач. Агьалияр хъсандиз гъавурда акьуна. Гьа инлай собранини чкIана. Хуьр Хасавюрт райондиз куьчарна.

Тамам тушир делилралди, са Кьиб­лепатан Дагъустандин районрай 90-дав агакьна, вири Дагъустандин дагъла­рай вишелайни гзаф хуьрер куьчарна­ва. Месела, жуваз хъсандиз чизвай До­къузпара райондай Къурушар, Макьар, Гъепцегьар, Филер, Гъугъванар, КIамакучунар, Кучунар, Хважаяр, Чахчар куьчарнава. ГазардкIам лагьайтIа, фад куьч хьайиди я.

Тамам тушир делилралди, Агъул райондай — пуд, Ахцегь райондай — 23, Кьурагь райондай — 12-дав агакьна, Рутул райондай — 8, Кьасумхуьруьн райондай — 23, Хив райондай — 12 хуьр арандиз­ куьчарнава. Абурун гьакI тIварар кьуни и хци, тIал алай месэла гьялзавач.

Дагълара уьмуьр

Квел машгъул тир куьчардалди вилик дагъвияр, гьикI яшамиш жезвай абур, гьихьтин шартIар авай хуьрера?

Майишатдин асул хилер хипехъанвал, малдарвал тир. Гьайванар хуьдай чIурар, алаф гьазурдай, векь ядай уьруь­шар булвилелди  авай. Магьсу­лар­­ни­ цазвай, чпиз кьадар ризкьи гьасил­завай. БалкIанрин рамагар, кьил­дин­ бязи ксариз куьнуьярни авай.  Яйлахрай-къишлахрал лапагрин суьруьяр куьчар­­дай зулун береда, Макьарилай ЦIехуьлрин муькъуьв агакьна, Самур вацIун дере лацу хьана аквадай. Им бес еке девлет туширни?! Чи Докъузпара райондин гуьне пад Кетин дагъдилай Муьгъвергандал кьван михьиз ичIи хьанва. Дагълух хуьрера агъзур йисара гзаф агьалияр яшамиш хьана. Абуру хуьруьн майишатда намуслувилелди зегьмет чIугвазвай, чеб ва республика патал ерилу суьрсет гьасилзавай: як, чIем, хипен ниси (калин некIедикай ниси хкудун чаз ерли чидай кар тушир). Кепекрай къачуз жезвай гьар са шей. Бес — къе? Дагълар, Мамай фейиди хьиз, ичIи авурла, гьинай къведа як, ниси?!

Дагъвияр арандиз куьчардалди­, абуруз чеб  яшамиш жезвай ата-бубай­рин маканра са кьадар шартIар тешкилиз, рехъ-хвал туькIуьриз чалишмиш хьанайтIа, гьукуматди куьмекар гуз хьа­найтIа, республикадизни хийирлу тир, вири уьлкведизни.

Хайи ерийриз кьунвай, агъзур йиса­рин тарихда къецепатай атай кьван ягъий­рилай — душманрилайни алакь та­вур­ барбатIвилин ягъун, гьар са дагъвиди вичин рикIин деринра хьанвай хер хьиз гьиссзава. Зун чи вини хуьруьз пуд­ра хъфена. Кетин дагъ, такабурлу Шалбуз, кукIушрал даим муркни жив алай Базардуьзуь (чи хуьруьнбуру адаз Къажгъандин кIанни лугьудай) акурла, рикI, гьелбетда, къудгазва, руьгьди гьа такабурлу кукIушрихъ — кьакьанвилихъ ялда. ТIе­биат гьа вич авайвал ама. Чи хуьряй Самур вацIун гегьенш дере, ана, Макьарилай эгечIна, Муьгъвер­гандал кьван аваз хьайи хуьрерин харапIаяр, Къуба пата лагьайтIа, чкайрал аламай­ ЦIехуьлар, Калун хуьрер аквада. Самур­ вацI, гьа виликдай хьиз, агъуз-гьуьлуьхъди авахьзава. Амма хуьрера кIвалерин, гьихьтин хъсан дараматрин аламай харапIайри, гьар са патай аквазвай пашманвилин шикилри рикI къарсатмишзава. Акъаш тийиз, инсандин гъил аламачир са кьадар булахар кьуранвай. Тамар-тарар, кьил хура гьатна, яс чIугвазвай инсанар хьиз, кIукI-хел чилихъди алгъана, на лугьуди, шехьзавай. Я цава — лекь, я чIурара заз са къуш-гьайван акунач — цIивдай цIицIни, нуькIни амачир.

Бес сурар? Гьабуру вуч лугьузва? Абур чи хуьруьн мулкуна кьуд чкадал ала. Абур хуьруьн тарих деринра авайвилин шагьидар я.

Инал писатель Расим Гьажидин «Шагь Абасакай риваят» ктабдин (Да­гъустандин ктабрин издательство, Махачкъала 1991-йис) «Ата-бубайрин къуват» (175-чин) кьиле авай камаллу гафар рикIел хквезва. «Тарих бубади икI ихтилатзава. Ата-бубайрин сурар несилрин зигьин я. Ата-бубайрин сурара вири ава: къуват, зиреквал, жуьрэтлувал, сагъламвал… кьегьалдиз мани лугьуз хьун, кьезилдиз кьуьлериз хьун — вири, вири, вири! Мус абур ви рикIелай алатайтIа, чир хьухь: вун ажуз жеда. Вун шуьткьведа… Лап дидедин руфуна амаз, набутдиз элкъведа. Валай жувалай аслу тушиз. Ваз жуваз течиз…»

Дагълар гадарайдалай инихъ 64 йис алатнава. Куьч хьанвай чкайра цIийи несилар арадал атанва. Чизвани абуруз бубайрин ерияр, абурун тарих, ата-бубайрин сурар алай чкаяр? Са тIимилбурулай гъейри, гзафбуруз — ваъ.

Дагълух хуьрер гадарун, ичIи, баябан­ авун, эхь, еке тахсиркарвал я. Гьихьтин еке кьве мертебадин, мал-хеб хъиядай, межлисар кьиле тухудай гегьенш гьаятар, кьурарни галай кIвалер авайди тир чи хуьре. Къаварик квай чIулар, гьакI яцIу стунар акурла, яраб ата-бубайри абур гьикI, гьинай гъайибур тиртIа лугьуз, та­жубвалдай чна. Дагъдин мише­къат шартIара бубайри, ахьтин еке зегьметар чIугуна, эцигай мягькем имаратар­ гадарун, чукIурун акьалтIай чIуру кар хьанва. За ирид лагьай класс куьтягьай Гъугъвандал, 10-класс акьалтIарай Филерин чIехи хуьре гьихьтин вижевай мектебрин гегьенш дараматар авайди тир. Ахьтин чкаяр чукIунал гъуниз вуч лугьуз жеда?!

(КьатI ама)

Шихмурад  Шихмурадов