Хуьруьн майишатдин илимрин доктор, профессор, РФ-дин лайихлу  агроном, Россиядин АПК-дин лайихлу работник, Россиядин Естествознанидин  Академиядин академик, РАН-дин пешекар  Шамил  Байрамбегован  уьмуьрдин рехъ, лугьун хьи, къекъуьнар авайди туш. 

Ам Хив райондин Хъукьварин хуьре 1948-йи­сан 1-августдиз  дидедиз хьана.  Школада кIелун хъсандаказ акьал­тIарай­далай кьулухъ институтдик экечIна. Ада ви­чин рикI балкIанрал ала, зоотехникдин ва я ветеринардин пеше къачунайтIа хъсан тир лугьудай. Амма чилихъ авай кIанивал виридалайни гужлуди хьана. Шамил Бай­рамбе­гова алим, агрономдин диплом лап хъсандаказ хвена. Студент тир йисара  илимдин ахтармишунрал машгъул хьана — гележегдин алимрин Вирисоюздин конференцийра ада кьве сеферда иштиракна. Инрани адахъ агалкьунар авай — адан кIвала­хар дипломралди къейд авунай.

Дагъустандин хуьруьн майишатдин  институт акьалтIарайдалай, Советрин Ар­мия­дин жергейра къуллугъ авурдалай, са кьадар вахтунда старший экономиствилин  ва кьилин агрономвилин къуллугърал кIва­ла­хай­далай кьулухъ ада вичин къуватар илимдин рекье ахтармишун кьетIна. 1973-йи­сан ноябрдиз ам Астраханда авай Вирисоюздин яд гудай майвачивилин ва бахчай­рин рекьяй НИИ-дин илимдин гъве­чIи къуллугъчивиле кьабулна. Ина Шамил Байрамбегович тум цана гьасилзавай чи­чIекар ва ла­цу келе­мар чIуру хъчарин басрухдикай хуьнин месэла тамамдаказ ахтармишунин кIвалах­дал машгъул хьана. Уьлкведин хуь­­руьн майишатдин кьилин вуздин — Моск­ва­дин хуьруьн майишатдин К.А.Тимирязеван тIвару­нихъ галай академиядин аспирант яз, ада вичин чирвилер тежрибадалди, тIвар-ван авай алимривай къачур вердишвилералди девлетлу авуна. Адан къанажагъди, къастунал кIевивили, зегьметдал рикI хьуни, инсанрихъ галаз хушдаказ рафтарвал ийиз чир хьуни ва юлдашрихъ га­лаз са кIватIалда аваз кIва­лахдай алакьунри “илимдин нетижайрални”­ гъана. НИИ-диз атайдалай кьулухъ пуд йисалай Шамил Байрамбеговича  чичIекар ва лацу келемар цанвай чилера чIуру хъчарихъ галаз женг чIу­гун патал гербицидар хкя­гъу­низ ва ахтар­мишуниз талукь темадай кан­ди­датвилин дис­сертация агалкьунралди хвена. Гьа са вахтунда Ш.Байрамбеговакай институтдин  илимдин подразделенидин — на­бататар хуьнин  отделдин регьбер хьана ва ада ам саки цIийи кьилелай арадал хкана­.

Шамил Байрамбеговича вичин вири уьмуьр илимдиз, хуьруьн майишатдиз бахш­­нава. 45 йисан илимдин рекье ада  2000-далай гзаф чуьлдин ахтармишунар тешкилна, Россиядин Федерациядин мулкунал гьасилзавай хуьруьн майишатдин  на­батататар чIуру хъчарикай, азаррикай ва зиянкаррикай хуьнин 5000-далай тIимил тушиз  къайдаяр ахтармишна.

Эгер куьрелди лагьайтIа, адахъ галаз санал кIвалахун регьят, гьа са вахтунда четинни я. Адахъ галаз кIвалахиз къулай я, вучиз лагьайтIа Ш.Байрамбегов  дамах гвачир, виридахъ галаз хушдаказ рафтарвалдай инсан тирвиляй. Гьи кIвалахда  хьайи­тIани, ам кIвенкIвечи я. Са гафуналди, зегьметчи. Югъди-йифди, ял ягъ тийиз, рикI алай пешедал машгъул жез гьазур кас.  Ахтармишунар кьиле тухун патал лазим техникадин ва материалрин бине туькIуьрун па­т­ал ада вичин вири къуватар серфзава.  Отделди кьиле тухузвай ахтармишунар ла­­гьайтIа, дугъриданни, гегьеншбур ва жуьреба-жуьребур я.

Сифтени-сифте ихтилат  хуьруьн майишатдин культураяр гьасилунин технологиядиз ва абур зиянкар гьашаратрикай, азаррикай ва чIуру хъчарин басрухдикай хуьниз  талукь  ахтармишуникай физва.

90-йисарин юкьвара   Астраханский область патал адетдинбур тир  помидорриз  ва къарпузриз муьштерийрин патай игьтияж­ яваш-яваш агъуз  аватиз хьана. Гьаниз ки­лигна, ина маса культураяр — тенбек, памбаг­ ва я картуфар — гьасилунин месэла арадал­ атана. Шамил Байрамбеговича  картуфар хкяна ва алимди и культура гьасилун патал­ лазим илимдин меслятар гьазуриз баш­ла­мишна. А чIавалай инихъ ингье 20 йис алатнава, алимди  картуфрин никIера “камар ягъиз”. Вичин ахтармишунар ада Астраханский областдин Лиман, Харабали ва Ка­мызяк районрин лежбервилин фермайрихъ галаз сих алакъада аваз кьиле тухузва­.

Шамил Байрамбеговича фикир гузвай месэлаяр институтдин, райондин, гьатта об­­ластдин сергьятрайни фадлай экъечI­на­ва. Ахтармишунар Дагъустан Республикадани кьиле тухузва. Санлай къачурла, гьар  йисан ахтармишунар неинки  майвайрални халийрал, гьакIни  технический, алаф патал ишлемишзавай, ягъ хкуддай культу­рай­­­­­рал ва техилдални  ийизва.  Вири и крари еке харжияр — дикъет, вахт, материальный такьатар ва къуват  истемишзава.

Илимдин ахтармишунра ам гьамиша са камунин вилик ква. Бязи вахтара фикирдизни къведа: вучиз чна и кIвалах ийизва?  Амма са тIимил вахт алатайла малум жезва хьи,  гьа и ахтармишунар  я арадал атай месэла гьялун патал лазимбур.

Куьне лугьуда жеди, ада и крар кьилди ийизвач эхир. Дугъриданни, Шамил Байрамбеговичан регьбервилик кваз ада вичи кIватIнавай илимдин коллективди кIвалах­за­ва. Гьикьван ам ачух инсан, гьикьван зегьметчи ятIа, гьакьван ада вичин къуллугъчийривай  ва техникривай  истемишунарни ийизва. Кадрияр хкягъунив ам кьетIен­даказ эгечIзава — савадсузар, агъуз пешекарвал авайбур, кагьулбур ва тенпелар ада эхдач.

Хуьруьн майишатдин илимрин доктор яз, ада кадрийрин пешекарвилин ва савадлувилин дережа хкажунин месэладиз еке фи­кир гузва. Эхиримжи  йисара  адан регьбервилик кваз  докторвилин 1 ва кандидатви­лин 10 диссертация нетижалудаказ хвенва.

Ш.Б.Байрамбегов  Калмыкиядин государстводин Б.В.Городовикован тIварунихъ галай университетдин “Агрономия” хиляй  имтигьанрин  комиссиядин председатель, Астрахандин государстводин технический университетдин  балугъчивилин майишатдин, биологиядин ва тIебиат ишлемишунин  ин­ститутдин “Биология” хиле выпускной ма­гистрвилин диссертацийрин, “Микробиология” хиляй дипломдин кIвалахрин госу­дар­ст­водин экзаменационный комиссиядин член я­.

Шамил Байрамбегович неинки кардин гъавурда авай пешекар ва алай аямдин­ ­са­вадлу руководитель, гьакI хъсан пси­хо­логни я. Адаз чизва хьи, къуллугъчидин хи­занда гьалар хъсанбур тахьуни коллек­тивда­ авай гьалдизни таъсирзава. Адан куь­мек вирида­ датIана гьиссзава. Гьикьван  четин месэлаяр­ арадал атайтIани, ада камаллу меслятдалди ва я герек затIуналди куьмек­ гуда, четин гьалдай кьил акъуддай рехъ жа­гъурда.

2013  ва 2015-йисара Ш.Б.Байрамбегова   илимдинни ахтармишунрин  ва тежрибадинни  конструкторвилин кIвалахар тамамарун патал Астраханский областдин  образованидинни илимдин министерстводин илимдин 2 грант,  2014-йисуз  а област­дин гьукуматдин  илимдин 2 грант къачуна. 2018-йисуз  Шамил Байрамбеговича помидорар, чичIекар ва къарпузар цанвай чкайра  набатат кьакьанвилихъ чIехи хьун патал ишлемишзавай затIарин ва миянардай шейэрин нетижалувилиз экологиядин жигьетдай къимет гунин кIвалахар кьиле тухун патал Вирироссиядин илимдинни ахтармишунрин Д.Н.Прянишникован тIва­рунихъ галай  агрохимиядин институтдихъ галаз майишатчивилин икьрарар ку­тIунна.

Ш.Б.Байрамбегова гьар йисуз илимдинни тежрибадин  конференцияр тешкилзава, абурун нетижайрайрал бинеламиш хьана, адан къаюмвилик кваз, илимдин кIва­лах­рин ктабар акъуд­зава. Шамил Байрамбегович бажарагълу алим я. Ам гзаф кьадар майишатриз мукьвал-мукьвал мугь­ман жезва, семинарар кьиле тухузва, вичин илимдин  ахтармишунрин нетижаяр раижзава, набататар хуьнин ва фад арадал  атун патал ишле­мишзавай технологийрин рекье куьмекар гузва. Адаз идарадин руководст­во­­дин, вичин амадагрин, Астрахан­ский областдин агропромышленный комлексдин зегьметчийрин патай лайихлу гьуьрмет ава.

Адахъ гьуьрметлу хизан ава. Жегьил Шамилан рикIе гьатай гуьзел Фатимади адаз пуд хвани са руш багъишна. Аялар чIе­хи хьанва, чпин хизанар кутунва, вузар акьалтIарнава ва кIвалахзава. ЧIехи бубадин рикI къе цIуд хтулди шадарзава.

КIвалахда Шамил Байрамбеговича вичин ва гъилик квай къуллугъчийрин вилик гьамиша тайин тир макьсадар эцигзава ва и макьсадрив  агакьарун патал вири мумкинвилер ишлемишзава. Амма къуллугъдин рекьяй винелди финихъ ам садрани калтугнач, вучиз лагьайтIа, гьамиша вичин бубадин камаллу меслятдал амал ийизвай: “Ву­на кIвалаха, намуслудаказ кIва­ла­ха, сятер ва декьикьаяр гьисабмир. ИкI хьайи­ла, инсанрини ваз лайихлу къимет гуда”.

Къе  70 йисан сергьятдилай элячIнава­тIани, ада  пешекар уьмуьрдин нетижаяр  кьаз тади къачузвач. Вичин вахтунда Шамил Байрамбегова  агрономвилин  пеше хкянай ва чанда гьал амай кьван ада чилел кIвалахун давамарда.

Гьуьрметлу профессор Шамил Бай­рамбегович! Чна Квез 70 йисан юбилей рикIин сидкьидай мубаракзава! Куьн ха­лисан бажарагълу кас, пешекар я! МасакIа лагьай­тIа, куьн я а керпич, цал хуьзвай. Эгер ам хку­­­дайтIа, цал чкIида. Куьн гьамиша уьмуьр­дал кьару,  алай аямдихъ галаз санал кам вегьезвай, масадан дердиникай хабар кьадай, къастунал кIеви, гьар са кар ви­ликамаз кьатIуниз алакьдай кас яз амукьун чи мурад я. Къуй Квез рикIик квай кьван вири кIвалахар кьилиз акъудун патал­ къуватар бес хьурай, къуй  кIвалахдин гьар са йикъа нетижаяр гъурай ва уьмуьрдин гьар са легьзе хушбахтди хьурай!

«Лезги газет»