Чизвайбур, ярар-дустар гьалтайла, дер­ди-гьалдикай, яшайишдикай ихтилат авун, рикI ачухун адетдин кар я. И мукьвара фейи чкайра, жува иштиракай мярекат­ра гьалтай ва яш хьанвай чидай инсанри, гаф-чIал саднавайбуру­ хьиз, базарда, туьквенра вири шейэрин къиметар хкаж жезвайдакай, са бир-бубат яшамиш жезвайбур лап кIеве гьатзавайдакай, гъилиз къвезвай гъвечIи мажиб, пенсия уьмуьр патал сифте нубатда лап герек суьрсет маса къачуз без тежезвайдакай шел-хвална.

Эхиримжи кьве йис къачур­тIани, чна ишлемишзавай ва маса къачузвай шейэрин къиметрин арада еке тафават гьатнава. Гьукуматдин талукь идараяр агьалийрин яшайишдихъ галаз алакъалу шейэрин къиметар гьа са дережада амукьун патал алахъзаватIани, гзаф вахтара абурун кIвалахдихъ инсанар рази ийидай нетижаяр жезвач. РикIел хкин, гьам чи республикадин, гьам уьлкведин вилик-кьилик квай регьберри фан къимет хкажуниз рехъ гудач лагьанай. Амма къе 600-700 грамм фу муьштерийриз, 40 манатдилай гатIунна, 90 манатдив агакьдалди (фан жуьреяр) акъваззава. Мисал яз, къуьлуьн, силин чIулав гъуьруьн буханка фу 88 манат я. ­«Лезги фу» 55-60 манатдай маса гузва.

Сада лагьайвал, базардин экономикадин къармахра гьатнавай карханайрин, майишатрин, акционервилин обществойрин, холдинг­рин, компанийрин продукциядин къиметар тайинарунин кIвалах государстводивай вичин гуьзчивилик кутаз жезвач. Хсусиятдин иесийри сифте нубатда чпиз жезвай хийирдикай, алава къазанжийри­кай фикирзава эхир. Гьавиляй шейэрал, метягьрал чпиз кутугай къиметарни эцигзава.

Чаз виридаз акунвай кар я. Доллардин къимет хкаж хьанмазди, суьгьуьрчидин эсердик акатай хьиз, вири базарра, туьквенра шейэрин къиметарни цавуз акъатда, доллардихъ галаз са алакъани авачир, адалай аслу тушир продуктрин, шейэрин къиметарни.

Чи агьалийри иллаки чкадал гьасилзавай суьрсетдин къиметар­ хкаж хьунилай наразивалзава. Абур гьахълуни я. Килиг садра, ба­зарар, туьквенар, супермаркетар шейэрив ацIанва. РикIиз вуч кIандатIани гьатда ваз. Дуьньядин кьуд патахъай хкизва эхир суьрсет, мал. Амма — къиметар? Абур акурла, кесиб касдин рикI аватзава. «Ибур гьинай атанвай къиметар я эхир?» лугьуз, базардай герек суьрсет къачун тавуна хъфизвайбурни жезва. Садрани чи рес­публикада емишрин, майвайри­н, якIун къиметар икьван багьа хьайи­ди туш. Чакай вуча, виридакай миллионерар хьанвани? Мос­квадани авачалда ихьтин къиметар. Мажибар, пенсияр лагьайтIа, вацра 15-17 агъзур манат.

— Яда, икI амукьайтIа, чна хизанар гьикI хуьдайди я? — лап ажугъдивди хабар кьуна завай къунши Юсуфа.

Вуч жаваб гудай за къуншидиз? Амукьайди лугьун хьана: «Дуст кас, виликдай незвай са бязи шейэривай яргъа хьана кIанда, абур галай патахъни килигна виже къведач».

Амни зи теклифдихъ галаз рази хьана ва ада алава хъувуна: «Эхь, къунши, я якни, я балугъни, я чIемни, я емишарни хънедач. Кьелни фу». Къиметар хкажзавайди зун хьиз, ам закай бейкеф хьайи жуьреда маса патахъ фена.

Махачкъаладин 2-нумрадин ба­зардин патав, Батыраян  куьчеда йифен сятдин цIудалай экуьнин сятдин ругудалди хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбуруз чпин шей маса гудай шартIар тешкилнава лагьайла, са юкъуз зунни аниз фена. Вири куьчедин кьве патани емишрив, майвайрив, бахчайрин нямятрив ацIанвай машинар акъвазнава. Кар ана ава хьи, абуру чпин мал коробкайралди, ящикралди, чувалралди маса гузва.  2-3 килограмм шефтелар, помидорар, афнияр кIанзавай касди ящикар гьикI лагьана къачудайди хьуй? Къиметар, гьелбетда, базарринбурулай, туьквендинбурулай са тIимил ужуз тир. Базардин точкаяр кьунвай карчийри (спекулянтри) оптовикривай чувалралди, ящикралди ужуз къачунвай мал гьа экуьнахъ базарда, шегьердин вири районра кардик квай гъвечIи базарра, ларекра кьве къиметдин багьаз муьштерийриз хгузва. Бизнес гьа ина ава ман. Мал гьасилзавайдалай гзаф хийир алверчиди къачузва.  Аквазвайвал, и кардал талукь са идарадини гуьзчивалзавач. Шегьерэгьлийриз хуьруьн зегьметчийри гьасилзавай продукция кьве тереф патални хийирлу къиметрай маса гудай шартIар тешкилдай са органни авач. Им фадлай гъиле кьуна кIанзавай кар я.

Туьквенрин къиметарни вири ­агьалийрин гъил агакьдайбур­ туш. Государстводин туьквенар амач эхир. Иесийри, оптовик­ривай ужуз къачуз, якни, какаяр­ни, верчерни, нисини, куьрелди, гьар са затI, кьве-пуд къиметар эхцигиз, муьштерийриз маса хгузва. Им къенин йикъан гьакъи­къат хьанва. Агьалийри анжах наразивалзава, амма абурун гьалдикай, дердийрикай хабар кьадайбур авач, я жени ийидач. ГьикI ла­гьайтIа, базардин экономикадин сиясат гьа им я.

Финансрин информациядин Милли агентстводин аналитикадин центради агьалийривай хабарар кьурла, тайин хьайивал, Россиядин агьалийри недай-хъвадай шейэриз юкьван гьисабдалди, 2023-йисан делилрив гекъигайла, 5-6 агъзур манат гзаф харжзава. Вацра — 24 агъзур манат. 2022-йисуз 16,5 агъзур манат харжзавай.

Пешекарри тестикьарнавайвал, 2022-2023-йисара уьлкведа инфляцияди 20 процент, суьрсетдин инфляцияди 27 процент тешкилна.

Лугьузвайвал, Россиядин агьа­лийрин пудай кьве пай кесиб ва я тIимил таъмин тирбурук акатзава. Агьалийрин 32 процентди вич ва хизан патал недайдаз вацра 10 агъзур манат гузва. 34 процентди 10-далай 20 агъзур манатдал къведалди харжзава. Недайдаз къад агъзурдалай гзаф пул харжзавайбуруни 34 процент тешкилзава.

Недай шейэрилай алатайла, агьалийрин мажибдикай, пенсиядикай са кьадар пул коммунальный къуллугъри хкудзава. 2024-йисан августдилай коммунальный къуллугърин къиметар 9,8 процентдин хкажнава. ИкI, яшайишдин кIвалера ишлемишзавай чими яд са касдиз 391 манатдай, къайи яд 131 манатдай акъваззава. КIвалин 1 кв метр чими авунай саки 32 манат къачузва. Газдин, электроэнергиядин, зирзибил тухунин, технический рекьяй  кIвалериз къуллугъ авунин къиметарни артухарнава. Гьахъ-гьисабар авурла, тайин жезвайвал, 15-20 агъзур манатдин мажиб, пенсия къвезвай хизанриз са гьилле яшамиш хьун патал суьрсет, партал маса къачудай такьатар ерли амукьзавач.

Коммунальный къуллугъриз талукь пулар вахт-вахтунда гуз тежезвайвиляй Да­гъустанда буржар алайбурун кьадарни тIимил туш — агъзурар. Рес­публикадин суддин приставрин управленидиз гьар йисуз агьалийривай  ЖКХ-дин къуллугърин буржар вахчунин гьакъиндай 2 агъзурдалай виниз делояр ракъурзава. Санлай къачурла, буржарин кьадар виш миллиондилай алатнава.

Къиметар хкаж хьунин гьерекат вири дуьньяда кьиле физва. ООН-дин суьрсетдин ва хуьруьн майишатдин организация­ди къейдзавайвал, шекердин, якIун, какайрин, некIедин продукт­рин къиметар мадни хкаж жеда­. «Руспродсоюз» ассоциациядин директор Дмитрий Вострикован гафаралди, шейэрин къиметар хкаж хьун дуьньяда кьиле физвай инфляциядилай, валютадин­ курс датIана дегиш хьунилай, недай-хъвадай шейэрин промышленностдиз герек материалдин ва техникадин ресурсрин къиметар виниз финилай, логистикадин, хаммалдин, метягьар твадай къапарин, тIебии монополийрин тарифар хкаж хьунилай аслу жезва.

Гьа и саягъда бензиндин, автомобилра ишлемишзавай газдин къиметарни хкажнава. Инсанри датIана ишлемишзавай дарманрин (анальгин, корвалол, валидол, ренгалин, эрговерон, левамеколь, нимесулид…) къиметарни санал тазвач. Къе акурвал пака амукьзавач. Вири и гьерекатри, са гафуналди, чи зегьметчи инсанар, пенсионерар, начагъбур, набутар, тIимил мажиб къачузвайбур кIеве твазва.

Нариман  Ибрагьимов