Амина Муслимова
Алукьнавай гад зегьемди ва кьурагьди хьун лазим я — икI, гьич тахьайтIа, са жерге пешекарри тестикьарзава. Бязи регионра, гьа жергедай яз Дагъустандани, гатун варцара яд бес тахьунин месэла къизгъиндиз акъвазунихъ галаз алакъалу я. Россиядин виридалайни кьибледин шегьер Дербент и месэладивай къерехда акъвазнавач ва целди таъминарунин карда атIунар хьун гьар са шегьерэгьлидиз таниш гьал я. Эхиримжи йисара иниз къвезвай туристрин кьадар гзаф хьуни и месэла анжах мадни хци ийизва. Идахъ галаз алакъалу яз, государстводи и месэла гьялунал гьихьтин къуватар желбнаватIа, гьадаз фикир гун ва талукь тир къарар кьабулунин вилик арадал атай гьалар гьихьтинбур тиртIа рикIел хкун важиблу яз гьисабзава.
Эхиримжи йисара къвердавай чIехи жезвай Дербент целди таъминарунин месэла гьялиз гзаф сеферра алахънай. Рамазан Абдулатипов республикадин кьиле авай девирда Дагъустандин гьакимри Самур вацIун патарив гвай чилерин деринрай яд акъудиз башламишун патал авур алахъунар иллаки рикIел аламукьдайбур тир лагьайтIа жеда. И карди (гзаф кьадар пешекарри къейд авурвал) регионда экологиядин рекьяй мусибатдин гьаларал, гьа жергедай яз къадим девиррилай авай, вичиз тешпигь масад авачир Самурдин там михьиз терг хьунал гъидай.
Чкадин агьалийри разисузвал малумаруни ва Самурдин там хуьн патал гегьенш хьайи информациядин кампанияди буругъар эгъуьнунин ва цин турбаяр чIугунин кIвалахар акъвазарунал тегъизвайди акваз, лезги хьалкьдин жемиятди и месэла уьлкведин регьберрив агакьарна. 2017-йисан 20-июлдиз Йошкар-Олада кьиле фейи Россиядин Президентдин патав гвай миллетрин арада алакъайрин Советдин заседанидал ФЛНКА-дин президент (алай вахтунда советдин председатель) Ариф Керимова Владимир Путинавай Кьиблепатан Дагъустанда экологиядин мусибат арадал атуниз рехъ тагун ва Дербент целди таъминардай маса рекьер жагъурун тIалабна.
А чIавуз ада авур ихтилатдай бязи чIукар чна агъадихъ чапзава (заседанидин стенограмма Россиядин Президентдин официальный сайтда чапнава):
«Инсандин майишатчивилин гьерекатар себеб яз, неинки регион, гьакIни чи вири уьлкве патал надирди тир и экосистема терг жезва. Пешекаррин гьисабунралди, эхиримжи са шумуд цIуд йисан вахтунда Самурдин тамун майдан кьуд сеферда тIимил хьанва. Вичиз Самур-Дербент лагьай тIвар ганвай цин турба чIугунин кIвалахар акьалтIарайтIа, Самур тамун ва ам элкъуьрна кьунвай тIебиатдин экология михьиз терг хьунал атун мумкин я…
Пешекарри месэла гьялдай жуьреба-жуьре рекьер теклифнай. Мумкин тир маса рекьер аваз, и проектдин — там терг хьунал гъидай проектдин — авторри и кардал вучиз кIевивалзаватIа, гъавурда гьатзавач…
Жемиятдин, пешекаррин советдин, чкадин агьалийрин чалишмишвилер себеб яз, 14-йисан сифте кьиляй проект вахтуналди «муркIада тваз» алакьна. Россиядин ва Дагъустандин общественный палатайра яб акалунар кьиле тухвана, гьар жуьре, гьа жергедай яз федеральный идарайриз, пешекаррин нетижаярни къейд авуна, вишералди чарар рекье туна, амма Самурдин тамун патав гвай са жерге буругъра эцигунрин кIвалахар къуватда хтунин чалишмишвилер акъваз жезвач. Къейд ийизва, вири и кIвалахар датIана аксивал малумарзавай, гьакIни вичин Конституцияди таъминарзавай ихтиярар ва элкъвена кьунвай тIебиатдин пайгарвал хуьзвай чкадин агьалийрин наразивал кваз кьун тавуна давам жезва…
Гьуьрметлу Владимир Владимирович! ТIалабзава за къейд авур месэлайриз фикир гун ва и рекьяй федеральный ва регионрин жавабдар идарайриз Дагъустандин кьиблепатан шегьер целди таъминардай маса рекьериз килигун тапшурмишун. Ида Кьиблепатан Дагъустанда арадал атун мумкин тир экологиядин ва яшайишдин рекьяй мусибатдин гьаларикай кьил къакъуддай ва Самурдин там — вири Россиядин мал-мулк ва тIебиатдин надир имарат хуьдай мумкинвал гуда».
Государстводин Кьилин талукь тир къарарар лап куьруь вахтунда пайда хьана — гьеле 2017-йисан августдиз Россиядин Президент В.Путина са жерге тапшуругъар тестикьарна. Абурун жергедай яз, ада «Россиядин Федерациядин Гьукуматдиз Дагъустан Республикадин Гьукуматдихъ галаз санал государстводин федеральный важиблувал авай тIебиатдин «Самурский» заказникда гидрогеологиядин жигьетдай арадал атанвай гьалариз алава къимет гунин (ахтармишунин) кIвалах тухун ва Дербент шегьер целди таъминарун тешкилунин гьакъиндай тIебиатдин надир комплексдиз — дегь девиррилай авай Самурдин тамуз чIуру патахъай таъсир тавуна уьмуьрдиз кечирмишиз жедай кIвалахрин теклифар гун» тапшурмишна.
Чи редакциядин ихтиярда официальный документ — РФ-дин Президент Владимир Путинан талукь тир къарар кьилиз акъудунин гьакъиндай гьахъ-гьисаб (2024-йисан апрелдин) ава.
И документда къалурнавай бязи рекъемар гъин: федеральный бюджетдай 2024-йис ва 2025- 2026-йисарин планда къалурнавай вахт патал Дербент целди таъминарунин месэла гьялун патал садрани тахьай хьтин кьадар такьатар чара авунва ва фикирда кьунва. И месэла гьялунин бинеда санлай кьве водовод — «Къайтагъ-Дербент» ва «Шурдере-Дербент» — туькIуьрун ава.
«Къайтагъ-Дербент» водовод туькIуьрун патал (ам 2025-йисуз ишлемишиз вахкун лазим я) бюджетдай 2024-2025-йисарин вахтунда 1 миллиардни 144,5 миллион манат чара ийидайвал я, «Шурдере-Дербент» проектдиз — 2026-йисуз 93 миллион манат.
Бюджетдилай къерехдай ийизвай харжиярни галаз, «Шурдере-Дербент» водоводдиз (ам 2030-йисуз ишлемишиз вахкун лазим я) «Эцигунар» госпрограммадин сергьятра аваз 1 миллиардни 804,7 миллион манат серф авун фикирда кьунва.
Къейднавайвал, «Шурдере-Дербент» объектдиз талукь проектдин госэкспертиза, талукь тир документни къачуналди, 2024-йисан 3-кварталдиз кьиле тухун пландик кутунва.
Документда къейднавайвал, кьве водоводдикай садни Самурдин тамухъ галаз алакъалу туш, яни Россиядин виридалайни кьибледин вацIун патавай чилин деринра авай ятар акъудунин проектдилай (бахтунай, ам агална) гъейри, тамамдаказ и месэла гьялиз жедай маса кьве рехъ жагъана.
Жуван патай алава хъийин, идалайни гъейри, РФ-дин Гьукуматдин къарардалди (2019-йисан 25-декабрдин 1839-нумрадин) Самурдин тамун надир экосистема «Самурский» милли парк арадал гъуналди хвена.
И мукьвара милли паркунин мугьманар патал визит-центр — экологиядин жигьетдай чирвилер гудай тамам комплекс ва региондин туриствилин къурулушдин важиблу объект — ачухунин мярекат кьиле фена.
ИкI, якъин жезвайвал, вири и зурба проектар ва фикирдал кIевиз акъвазна кьабулай къарарар, -умуд кутазва, абуру Дербент целди таъминарунин месэла гьамишалугъ яз агалда ва вичиз тешпигь авачир Самурдин там хуьда, — жемиятди авур алахъунрин ва Президент В.Путина атанвай арзайриз мукьуфдивди килигайдалай кьулухъ гайи тапшуругърин нетижа хьана.
Чи редакцияди вичив 2017-йисалай инихъ, Россиядин Президентдин патав гвай миллетрин арада Советдин кIвалахдин сергьятра аваз, Президентдин тапшуругъар тамамарунин гьакъиндай делилар агакьзавай ФЛНКА-дин Советдин председатель Ариф Керимовавай абур уьмуьрдиз кечирмишунин дережадиз ада исятда гьихьтин къимет гузватIа хабар кьуна:
«Сифтени-сифте заз Аллагьдиз шукур хьуй лугьуз кIанзава захъ Россиядин Президентдив чи халкь патал тIал алайбур тир Самурдин там хуьнин, Дербент целди таъминарунин, гьакIни мажбури яз Храх-Уба ва Урьян-Уба хуьрерай куьч хьанвайбуруз куьмек гунин месэлаяр агакьардай мумкинвал хьунай. Владимир Владимировича тади гьалда кьабулай серенжемри йисаралди давам жезвай и месэлаяр гьялунал гъана.
Гьайиф хьи, Дагъустандин а чIаван регьберриз жемиятдин эвер гунри зайифдаказ таъсирзавай. Дагъустандин гьар кьвед лагьай чиновникди вич экологиядай ва гидрогеологиядай вини дережадин пешекар хьиз кьунвайвал ва абуру экологиядиз са хаталувални, гьакIни Дербент целди таъминардай маса са рехъни авач лугьуз хьайивални чи рикIел алама. Ихьтин гьалара заз месэладикай государстводин кьилиз, чин чинал алаз лугьунилай гъейри, маса рехъ амачир.
Малум хьайивал, месэлаяр, асантбур туширтIани, гьялиз жедайбур тир. Исятда чаз аквазва, хкажай месэлаяр гьялун патал гьикьван гегьенш ресурсар рекье тунватIа — федеральный бюджетдин ва госпрограммайрин сергьятра аваз гзаф кьадар миллиардрин такьатар.
Эхь, вири и крар авун патал гзаф вахт герек я — бюрократия чи уьмуьрдин вичикай кьил къакъудиз тежедай юлдаш я. ЯтIани, мажбури яз куьч хьанвайбуруз куьмек гунин месэла 2018-йисуз агална. Самурдин милли парк арадал гъунин гьакъиндай Гьукуматдин къарар гуьгъуьнлай, 2019-йисуз, кьабулна ва идалди ам хуьн патал ихтияррин бине кутуна — чи тIебиатдин хазинадив мад садавайни чIуру темягьдивди эгечIиз тежедайвал.
Дербент целди таъминардай зурба объектар эцигуникай рахайтIа, ина гъавурда хьун лазим я: талукь тир тапшуругъар тамамдаказ ва яргъалди гьазур тавуна, бюджет, проектринни сметадин документация ва амай маса итIи-битIияр галачиз, икьван гегьенш, зурба проектар уьмуьрдиз кечирмишун мумкин туш, гьикьван чаз и кар кIан хьайитIани.
Къейд ийизва: иллаки важиблубур тир и кьве месэлани — Дербент целди таъминарун ва Самурдин там хуьн — сада масадаз зарар гуналди ваъ, сад хьиз гьялун чун патал важиблу тир. Чи уьлкведин регьберри инсанрин майишатчивилин игьтияжарни, региондин надир тIебиатни хуьдай мумкинвал гудай гьа ихьтин къарар кьабулунал зун гзаф рази я.
Дербентдиз эхиримжи йисара виле акьадай хьтин такьатар серфзавайди, ина чкадин къурулушар еримлу авунихъ, яшайишдин ва туриствилин объектар эцигунихъ элкъуьрнавай зурба проектар кьилиз акъудзавайди рикIел хкун тавуна жедач. 2021-йисалай РФ-дин Гьукуматди шегьер, вири патарихъай фикирда кьуна, виликди тухунин план тестикьарнава ва ам активнидаказ уьмуьрдизни кечирмишзава. Адан бинеда 180 миллиард манат чара авун ава. И рекье заз Дагъустан Республикадин патай сенатор Сулейман Абусаидович Керимован лайихлувилер кьетIендаказ къейд ийиз кIанзава. Дербент цIийи кьилелай кIвачел ахкьалдар хъувунин карда ада кьилин роль къугъвана. И жигьетдай куьгьнебурукай тир цин месэла гьялун лап къадим девиррилай авай ва гзаф гуьзел и шегьер, гьакIни Россиядин кьиблепад тамамдаказ еримлу авуниз хъсан патахъай таъсирдай себебрикай сад жеда.
Сергей Алимович Меликован регьбервилик кваз Дагъустан идара авунин къурулуш хъсан патахъ дегиш жезва. Чи миллетдин регьберди ганвай тапшуругъар чкадин, яни республикадин дережада нетижалудаказ гьялун, уьмуьрдиз кечирмишун патал вири къуватар желбзавай кас гьам я. Чаз амукьзавайди Дагъустандиз, гьакI жемиятдин тIалабунризни гзаф йисара, кьетIен фикир гузвай Президент Владимир Владимирович Путиназ нубатдин сеферда чухсагъул лугьун я. Гьелбетда, гайи куьмекдай ва тереф хуьнай заз Сергей Владиленович Кириенкодиз ва Мегьамедсалам Мегьамедалиевич Мегьамедоваз чухсагъул лугьуз кIанзава».
