Илимдин рекье кIвалахзавай лезги дишегьлийрикай эвелимжи юридический илим­рин доктор. Диссертация 35 йиса аваз хвейи ам Дагъустандин государстводин университетдин юристар гьазурдай факультетда виридалайни жегьил илимрин докторни хьанай. Гила адан илимда кIвалахдин стаж 30 йисаз мукьва жезва, илимдин кIвалахрин кьадарни 370-далай алатнава. Абурукай яз, адан къецепатан уьлквейрин государстводин ва праводин учебникдай вири Россияда студентри чирвилер къачузва. Ам авай сад яз амукьзавай «Дагъустандин государство ва право» учебникдин авторни я. И ктабдай 2021-йисуз адаз республикадин Государстводин премия гана. Чи суьгьбет Дагъус­тандин лайихлу юрист, РАЕН-дин член, профессор Анжела Къурбановна Халифаевадихъ галаз я.     

– Сифте кьилелай эгечIин: ви хайи хуьр я…

— Зи бубайрин хуьр я Ахцегь райондин Ялахъар. Зун дидедиз хьана Къизляр райондин Крайновка хуьре. Буба аниз институт акьалтIарайла кIвалахал ракъурнавай, ам ветеринар тир. Зун школадиз фидай яшдиз акъатайла, буба анай Къаякентдиз ракъурна, гьана зун школадизни фена.

– Хайи хуьр Крайновка жезва, школада Къаякентда кIелна…

— Вад лагьай классдалди. Ахпа буба Калмыкиядин Целинный райондиз ракъурна. Ам хъсан пешекар тир, гьина чIуру гьалар туькIуьр хъувуна кIанзаватIа, ам гьаниз ракъурдай. КIуьд лагьай классдилай за Махачкъалада кIелна. А чIавуз бубани пенсиядиз экъечIдай вахт алукьнавай, захъни школадилай гуьгъуьниз университетдик экечIдай фикир авай. Гьавиляй хизанди Махачкъалада бинеламиш хьун кьетIна. Гьайиф хьи, буба чахъ галамачиз цIуд йис хьанва. Диде медик я, ада 35 йисуз аялрин кIвале чIехи медсестра яз кIвалахнай.

– Лезги хуьре, гьич райондани вун хьанач, школада хайи чIал чирнач. ЯтIа­ни, урус чIалал хьиз, регьятдиз, жуваз тади тагана, вун чи чIалални рахазва. Икь­ван хъсандиз хайи чIал ваз гьикI чир хьана? 

— Бес лезгидиз вичин чIал чир жедачни? Школада хайи чIалал кIелиз-кхьиз чир­начтIани, рахадай чи чIал заз пис чидач. За лап нугъатрин кьетIенвилерни кьатIузва. Ахцегьвидихъ, я къурушвидихъ галаз завай гьабурун гафарни кутаз рахаз жеда. Ялахъвидихъ галаз рахадайла, мисал яз, за «чIуьд» лугьуда. Эгер вун Кьасумхуьруьн патай ятIа, вахъ галаз рахадайла, — «кIуьд». Бубадихъ гзаф лезги хуьрерай хванахваяр авай, хизанда пара кьадар мугьманар жедай. Абур рахадайла, чIалан кьетIенвилер зи бейнида амукьдай.

– Ви жегьил йисарал хквен. Школада вуна, гьелбетда, хъсандиз кIелайди я…  

— МасакIа жедайни! Са кьудни заз хьайи­ди туш, шегьердин 11-школа къизилдин медалдалди куьтягьайди я. Дидедини бубади зал гьамиша дамахдай, иллаки-бубади.

– Школа куьтягьзава, фикирзава: гила гьиниз?..

— Советрин девир амаз закай лугьудай: адакай партиядин райкомдин сад лагьай секретарь жедайди я… Фикирдиз гъизвани зун гьихьтин сад лагьай секретарь жедайтIа?

– Гьизва, гъизва…

— Заз гьамиша муаллимдин пеше бегенмиш хьайиди я. Школадин ваъ, за студент­риз тарсар гуникай фикирдай… Заз рахунин устадвилихъ галаз алакъалу са вуч ятIани лазим тир. Аял девирда са арада белед жез кIан хьанай. Адан кIвалах заз аквазвай, за сиягьатар гзаф авурди я. Диде-бубади зун амай школьникрихъ галаз ра­къурдай маса шегьерриз. Эхирни кьетIна: белед ваъ, за вузда тарсар гуда.

– Школа куьтягьна. КIелиз гьиниз фена?

— За кьве факультетда кIелнай: 1987-йисуз тарихдин факультетдик экечIна, ахпа юридическийдани кIел хъувуна. Юридичес­кий факультетда кIелиз-кIелиз, илимрин кан­дидатвилин диссертацияни кхьена. Тема тир: «XIX асирдин сифте паюна лезгийрин руьгьдин культура». Диссертация 1996-йисуз хвена, ахпа Москвадин государстводин юридический академиядин докторантурадик экечIна. 2005-йисуз «XIX асирда Дагъустанда государстводин ва праводин институтар: кьилин тенденцияр ва дегишвилер» темадай илимрин докторвилин диссертацияни хвена. Заз Москвада кIвалахни теклифнай, гилани ша лугьузва, анжах заз, вучиз ятIани, кIанзавач.

– Гьакьван Махачкъала багьа яни?

— Москвада гьафтедилай гзаф яшамиш хьайила, заз ам бегенмиш яз амукьзавач. Москвада са югъ са кIвалах я, Махачкъалада са югъ — вад кIвалах. Ингье гила чун инал рахазва, инлай зун заочникрин кьилив фида, анай мад са гьиниз ятIани. Зун йикъа вад-ругуд кIвалах ийиз агакьзава.

– Илимрин кандидатвилин тема — лезги халкьдин руьгьдин культура — гьикI хьана хкянай?

— Зи илимдин руководитель Сария Сад­рединовна Агъаширинова тир, ада лагьанай: и темадай гьеле садани диссертация кхьенвач. Вичи ада, малум тирвал, сифте яз лезги халкьдин материальный культурадай ахтармишунар тухванай. Адан ктаб гилани бинединди яз амукьзава.

– И рекьяй вуна кIвалах давамарнач…

— Юридический илимди вичел ялна. Белки, заз мад сеферда сад лагьайди хьун хуш тир: Дагъустандин государстводин ва праводин институтрай гьеле садани ахтармишун тухванвачир. Анжах лезги халкьдин руьгьдин культурадай монография акъудун зи мурад яз амукьзава. Пулунин такьатар лазим я… Ихьтин фикир кьилиз къвезва: сада, виридалайни хъсан Сулейман Керимова, лезги дишегьлидин, илимрин доктордин рикIин мураддикай хабар хьана, куьмекдин гъил яргъи авунайтIа… И кар Керимоваз, куь газетдай кIелна, чир жедатIа?

– Эгер ада чи газет кIелайтIа, са шакни алачиз, чир жеда.

— Фикирдиз къвезва, ктаб за гьикI акъуд­дайтIа: хъсан жилдина аваз,  ачухза­вай чинал къалурна: акъуднава лезги халкьдин дамах ва кьилин винизвал тир Сулейман Абусаидович Керимован куьмекдалди. Им гуьрчег ктаб жедай.

– Гъавурда акьазвайвал, вун уьмуьр­да жуван рехъ жагъайбурукай я… 

— Эхь, заз чизва, зун жуван чкадал алайди. И кар за гьамиша гьиссзава. ЧIехи аудиториядин вилик лекцияр кIелдайла, международный конференцийрал экъечIна рахадайла, илимрин кандидатвилинни докторвилин диссертацияр хуьдайла, оппонентдин ролда жедайла, диссертацийрин совет­ра гьуьжетриз акъатдайла, — виринра зун жуван чкадал ала.

– Сифте нубатда жув вуж яз гьисс­зава: муаллим ва я алим?

— Зун патал и кьве кIвалахни симбиозда ава. Гагь муаллим корреляция жезва алимдиз, гагьни элкъвена алим эскалация хъжезва муаллимдиз.

– Темпел, кьилив кIвалахиз таз та­кIан, чирвилер къачунилай гъейри, амай вири крар кIандай студентрикай икрагь жезвачни? Вични — алай девирдин.

— И суал гагь-гагь заз гуда. Ваъ, икрагь жезвач. Аудиторияр гьар жуьрединбур же­да­тIани, лекцийра заз вирида яб гуда. И патахъай заз къулай я: отличникрини, кьведар къачузвайбуруни зи лекцийриз гьа са жуьреда итиж ийизва. Заз яб гудайла, абурун кьили кIвалахзава.

– Абуруз гзафни-гзаф хъсан къиметар эцигуниз мажбур жезвани, тахьайтIа, — пис? 

— Заз чиз, инал за таб тийин, гьа сад хьиз. Ава студентар акьуллу, чпиз вижевай алакьунар ганвай. Ава масабурни, чпин чка студентрин скамейкадал туширбур.

– Илимдин кIвалахдал хквен. Печатдиз акъатай ви эвелимжи кIвалахар рикIел аламани?

— Авайвал рикIел хкведачтIани, эвелимжи кIвалахар революциядилай вилик лезгияр яшамиш жезвай округра сифтегьан диндинбур тушир школаяр ачухуникай, халкь цIийидаказ савадлу хьунин рекье сифте камарикай тир. Абур зи сад лагьай монографиядихъ галаз алакъалу я… Ингье, вуч ри­кIел хквезватIа. Докторвилин диссертациядал кIвалахдайла, за компьютердихъ, къарагъ тавуна, кIуьд-цIуд сят акъуддай вахтар­ жедай. Диссертация хвейидалай кьулухъ — компьютердихъ, илимдин текстинихъ да­тIа­на галкIанмачирла, заз жув михьиз ичIи хьанвайди хьиз тир. Зун лагьайтIа, кIва­лах­дик квачиз амукьиз вердиш туш. А чIавуз заз тарсар тухун патал цIийи дисциплина ганай, «Дагъустандин государстводин ва праводин тарих». Адай кхьенвай гьич са цIарни авачир. Четин хьана заз лекцияр кIелиз, семинарар тухуз. Зун гьар са карда жавабдар инсан я, жуван кIвалах пис тамамариз завай жедайди туш. Гьавиляй эгечIна зун лекцийрин курс кхьиз. Алахъзава гьар са лекция жезмай кьван хъсанариз, мумкин тир вири материалар ишлемишиз, гьич садан гъилни хкIун тавунвай архивдинбурни кваз. И лекцийрин курс за саки цIуд йисуз кхьена. 2010-йисуз ам печатдай акъатна. КIвалахдив эгечIдайла, ктаб акъудунин фикир заз эсиллагь авайди тушир. Ахпа за адал мад ва мад кIвалах хъувуна. Зи зегьметрин нетижа яз, Россиядин илимдинни кьилин школадин (а чIавуз илимдинни кьилин образованидин) министерствода адаз УМО-дин (учебно-методическое объединение) гриф гудай къарар кьабулна. Им лагьай чIал я хьи, учебник уьлкведа дипломар гвай юристар гьазурзавай вири вузриз теклифзава. Гуьгъуьнлай, 2021-йисуз, за ам мад акъуд хъувуна. Анжах дуьнья акунвай, тазазмай издание яз, за ам республикадин гьукуматди тухузвай конкурсдиз  ракъурна. Адан нетижайрай Сергей Алимович Меликова зав республикадин Государстводин премия ва диплом вахкана… Заз вуч лугьуз кIанзава? Вуна, нетижайрикай, шабагьрикай, регалийрикай фикир тийиз, жуван кIвалах жезмай кьван вини еридинди ийиз алахъайла, адаз жуван чандикай гайи­ла, гьикI хьайитIани, вал лайихлу къимет агакь хъийида.

–  Ви илимдин кIвалахрин кьадарди тажубарзава: печатдиз акъатнавайбур 370-далай виниз. Ваз галатун чидайди яни? Гьикьван жедайди я, гила бесрай лугьун?

— За садрани жувал гуж гъалибзавач. Эгер гьевес аватIа, кIвалахзава, авачтIа, кIвалахзавач.

– Ви югъ гьикI туькIуьр хьанва? Профессор Халифаева суткайра ксузвайди яни?

— Аникай рахан тийин, ксуз заз кIан­дай­ди я… За икI лугьуда: ксуз кIвачин хьайи­ла, виликамаз зи гуьгьуьл ачух я пака цIийи югъ жедайвиляй, зун шад я и кIва­­лахди, муькуь­ кIвалахди, пуд, кьуд, цIуд кIвалахди зун гуьз­­лемишзавайвиляй. КIва­лах садрани акъ­ваззавайди туш. ЦIийи темаяр пайда жезва, абуру фикирриз цIийи рекьер къалурзава. КIвалахни Россиядин центральны­й вузра, илимдин маса майданрал зи коллегайри тухузвай кIвалахрихъ галаз ала­къалу я. Абур чпин чкайрал машгъул я, зун жуван чкадал.

–  Йифиз вун гуьгьуьл ачух яз ксузва. Пакамахъ къарагъайла, ам чIурдай ксар, кIвалахар авани?

— Авачиз жедайди туш. Анжах зун ахьтин мумкинвилер арадал гъин тийиз алахъзава… Заз исятда акI я хьи, гуя за азаддиз лув гузва, вили ядайвал тахьуй, гьелбетда, зун авай и гьал са куьнивайни чIуриз жедач. Хизандани лазим къайда ава. Хцелай рази я зун, юридический илимрин кандидат я, ада къайдаяр хуьдай органра кIва­лахзава. Амай крарилай гъейри, заз дидедин къайгъуярни ава эхир: хциз свас жагъурна кIанзава, вахт я. КIвалахал адакай, Шамил Надировичакай, хъсандиз рахазва, ам вилик физва.

– Ваз, уьмуьр илимдиз ганвай касдиз, рикIиз кIани маса затI авани?

— Авайди я. Заз хуш я, месела, интерьердин дизайндал машгъул хьун. Школадани университетда за немс чIал чирайди я, гила за жува-жуваз ингилис чIални чирзава. Рахаз чизва, анжах заз ам пешекардин дережада чириз кIанзава. Гьа аял чIавуз хьиз, гилани заз сиягьатриз физ пара кIанда.

– Сиягьатриз гьиниз, рикI алай чкаяр гьибур я?

— Вири дуьнья тирвал. Виликдай зун Европадин уьлквейриз фидай. Алай девирдин гьалариз килигна, гила мумкин тир маса уьл­квейриз физва. Зун гзаф уьлквейра хьайиди я: Англияда, Францияда, Герма­ния­да, Голландияда, Индияда… Гьина иллаки бегенмиш я? Гьар са уьлкве вичин жуьреда хъсан я. Белки, Италияди тарихдин девлетлувилелди вичел чIугвазва. Рим, рикIелай алат тийидай Помпей. Грецияни адан полисар, Спартани Афина.

– Махачкъаладилай гъейри, маса чкада яшамиш хьуникай вуна фикирайди яни?

— Сиягьат ийиз заз виринриз кIанда, яшамиш жез — анжах Махачкъалада. Зун акси жедачир Дагъустандин хийир патал Моск­вадиз хъфиниз, маса себебдалди ваъ. Къецепатан уьлквейриз и патахъай зун гьич килигни ийизвач.

Суьгьбет авурди А. Омаров я.