5-8-июндин йикъара Санкт-Петер­бургда дуьньядин­ кар­чивилин алем патал виридалайни важиб­лу­бу­рукай сад тир Петербургдин международный экономикадин фо­рум  (ПМЭФ) 27 лагьай сеферда­ кьиле фена. Вири дуьньядин экономика патал важиблу месэлаяр, вилик фидай рекьер веревирддай,  виридалайни хъсан тежрибаяр раиждай майдан яз малум и форум 1997-йисалай  инихъ йиса садра кьиле тухузва. ПМЭФ Россиядин Федерациядин Президентдин гуьзчивилик кваз ва иштираквал аваз кьиле тухузвай мярекат я — ам карчивилин хиле чпиз тешпигь авачир алакъаяр тайинардай, гьам Россияда ва гьамни адалай къецепата бизнес-амадагар жагъурдай, мумкин тир инвесторрин ва дуьньядин кар алай СМИ-рин  фикир желбдай махсус  алем я. 

2024-йисан ПМЭФ-дин асул месэла адан девиздай малум жезва: «Гзаф жуьре терефрикай ибарат бине — виликди фидай цIийи центраяр тешкилун».

РД-дин Кьил Сергей Меликован тапшу­ругъдалди ПМЭФ-да Дагъустандин патай­ иштиракай делегациядиз Да­гъустан Рес­пуб­ликадин Гьукуматдин Председатель Абдулмуслим Абдулмуслимова регьбервал гана. Респуб­ли­кадин патай делегациядик гьакIни квай: сад лагьай вице-премьер Руслан Алиев, РД-дин экономикадин ва мулкар виликди тухунин, туризмдин, спортдин, транспортдин министрар, региондин карчивилин ва инвестицийрин рекьяй Агентстводин кьил, РД-дин алишверишдинни промышленностдин палатадин векилар.

Форумдал Дагъустандин стенд 2 месэла фикирда кьуна туькIуьрнавай: экология ва тамар, гьакIни  хизандин ивирар хуьн. ИкI, стенддин са пай Самурдин там — Россиядин мулкунал алай тек  сад тир субтропикрин сармашухдин (лиана) надир тамун памятник хьиз туькIуьрнавай, муькуь паюна дагъустанвийрин уьмуьрда хизанди ва хизандин адетри кьазвай чкадикай хабар гузвай интерактивный арт-объект авай.

Абдулмуслим Абдулмуслимова, Дагъус­тандин стенддин сергьятра аваз, хейлин кьадар мугьманар кьабулна, са жерге карчи гуьруьшар кьиле тухвана ва икьрарар кутIунна.

Кьилди къачуртIа, «Юнигрин Энерджи» компаниядин кьил Игорь Шахраяхъ галаз ам республикада­ Ногъайдин ракъинин электростанция эцигунин месэладиз килигна. Кьиле  Россияда Ирандин посол Казем Жалали авай Ирандин делега­циядихъ галаз  гьар жуьре хилерай­ саналди кIвалахунин, гьа жергедай яз транспортдин международный  «Ке­ферпад-Кьиблепад» рекьин проект уьмуьрдиз кечирмишунин месэла веревирдна.  Ихьтин гуьруьшар Россияда Къазахстан Республикадин посол Даурен Абаевахъ, ОАЭ-дин гьар йисан инвестицийрин собранидин генеральный директор Валид Фаргхалахъ, Азербайжан республикадин премьер-министрдин заместитель Шахин Мустафаевахъ, Омандин ТПП-дин президент Шейх Фейсалахъ, Афгъанистандин ТПП-дин ва са жерге маса тешкилатрин ва карханайрин векилрихъ галазни кьиле тухвана.  Идалайни гъейри,  гуьруьшар Херсондин областдин губернатор Владимир Сальдодихъ ва Белгороддин областдин  вице-губернатор Дмитрий Гладскояхъ галаз хьана. Анрал регионрин арада маса гузвай метягьдин кьадар артухарунин, промышленностдин ва хуьруьн майишатдин суьрсетдалди таъминарунин, саналди тир инвестпроектар уьмуьрдиз кечирмишунин, культурадин рекьяй алакъаяр хуьнин месэлаяр веревирдна.

Дагъустандин стенддин мугьманрин арада Россиядин вице-премьер Дмитрий Патрушев, Сад лагьай телеканалдин гендиректор, продюссер Константин Эрнст, Россиядин Президентдин Аппаратдин руководителдин заместитель Мегьамедсалам Мегьамедов, Ингушетиядин кьил Мугьмад-Али Калиматов, Госдумадин депутатар тир Вячеслав Фетисов, Александр Карелин ва са жерге маса ксар авай.

Абдулмуслим Абдулмуслимова малумарайвал,  ПМЭФ-2024 форумда  Дагъустанди иштиракунин асул макьсад  республикадиз инвесторар желб авун тир. И рекье кIвалахдин нетижаяр гьихьтинбур хьанатIа, форумдин кIвалах акьалтIарайдалай кьулухъ малум хьана.

ИкI, ПМЭФ-дин  нетижада Дагъустанди 5 икьрар кутIунна:

1) Дагъустанди ТКО-дихъ галаз алакъа­лу жедай комплексный, яни вири терефар фикирда кьуна арадал гъанвай система туькIуьрунин рекье «Сбербанк» ПАО-дихъ галаз икьрар кутIуннава. «Чна Дагъус­тан Республикадин мулкунал коммунальный кIеви амукьаяр гъилелай ийидай, гьялдай ва тергдай объектар эцигунин рекье инвестпроектриз финансар чара авун патал къуватар сад авуниз итиж ийизва», — баян гузва А.Абдулмуслимова месэладиз талукь яз. Гъавурда гьатзавайвал, эгер и мес­эла гьялун патал  бюджетда такьатар бес тахьайтIа, «Сбербанкди»  хийирлу кредитар чара ийидайвал я.

2) Дагъустанди МГИМО-дихъ  (Москвадин государстводин международный ала­къай­рин институт) галаз санал кIвалахда.  Малум жезвайвал, и  кIвалахдин бинеда туризмдин хиле образованидин цIийи жуьредин стандартар арадал гъун, республикада «Урус ва къецепатан уьлквейрин чIалар» дисциплинадай тарсар гузвай муаллимрин компетенцияр вини дережадиз гъун, преподавателрин пешекарвилин дережа хкажун, педагогикадин хиле инновациядин ва я алай аямдин виридалайни цIийи жуьредин технологияр ишлемишун, республикадин образованидин ва илимдинни ахтармишунин идарайриз куьмек гун ава. Ма­сакIа лагьайтIа, республикадин гьукуматди МГИМО-дихъ галаз кутIуннавай икьрардин бинедаллаз гележегда педкадрияр институтдиз пешекарвилин дережа хкажун патал рекье твада, гьакIни МГИМО-ди туризмдин хиле образованидин стандартар гуник умуд кутунва.

3) Дагъустанда IT-кластер арадал гъунин проект уьмуьрдиз кечирмишун патал республикади «ГИКИ ХАУС» ООО-дихъ галаз  алакъада аваз кIвалахда.

«IT-кластер арадал гъунин проектдиз компанияди 2030-йисалди 20 миллиард манатдилай тIимил тушиз такьатар серф авун пландик кутунва. Проект 2036-йис алукьдайла, акьалтIарда», — баян гузва гьукуматди.  Икьрардин бинеда Дагъустанда информациядин технологийрин индустрия арадал гъун ва виликди тухун патал махсус шегьер-кластер тешкилун ава. Гьисабзавайвал, ада республикадин экономикадин мумкинвилер артухариз куьмек гун лазим я.

«Гики-Хаус» карханадин регьбер Вячеслав Уточкина  малумарзавайвал, Дагъус­тандин IT-шегьер  алай аямдин технологияр, образованидин идараяр, яшайишдин къулай кIвалер ва къурулушар алакъалу авунвай инновациядин центр жеда.

4) Дагъустанди Ленинграддин областдин гьукуматдихъ галаз санал кIвалахда. Терефар саналди тир мярекатар кьиле тухунин,  алишверишдин ва экономикадин, культурадин, илимдинни техникадин, яша­йишдин  рекьера  проектар кьилиз акъудунин жигьетдай икьрар хьанва.

5) Мореходный училище арадал гъунин сергьятра аваз, Дагъустанди гьуьлерин ва вацIарин транспортдин федеральный Агентстводихъ галаз саналди кIвалахда.

Къейд ийин хьи, Дагъустандин делегацияди «Макьсаддив агакьнавай икьрарар» кьилди къалурнава. Абурун нетижаяр чаз мукьвара акун лазим я.

ИкI, хабар гузвайвал, ПМЭФ-дин не­тижада Дагъустандив алай йисан эхирдал­ди­ Махачкъаладин об­ще­­­ст­венный траспорт­ па­тал 60-далай гзаф цIийи  автобусар агакьун лазим я: 17 ав­то­бус чIехи жуьрединбур ва 44 — юкьван жуьрединбур я. «КамАЗ» компания­дин ­генеральный ди­ректордин замести­тель Андрей Чурси­нахъ­ га­­лаз икьрар­ хьанва­. РД-дин тран­спортдин­ министр Жам­булат Салавова­ инанмишарзавайвал­, цIийи автобусри 2025-йисан январдилай кIва­лахиз башламишда.

ГьакIни 2025-йис алукьдалди республикадин Ногъай районда, винидихъ къейднавайвал, ракъинин электростанция  эцигун лазим я. Гъиле кьунвай проектдин инвестицийрин умуми кьадар 5,3 миллиард манатдиз барабар я.

ПМЭФ-дин майдандал Абдулмуслим Аб­­дулмуслимова гьакIни республикадин мул­кунал, санлай къачурла, 448 миллиард­ манатдин къимет авай 55 инвестпроект уьмуьр­диз кечирмишзавайдакай лагьана. Адан гафаралди, абурун чIехи пай промышленностдин, хуьруьн майишатдин, эцигунрин­ ва туризмдин хилериз талукь я. Идалайни гъейри, премьер-министрди къейд авурвал, кар алай вад проектдин (шуьшедин,  Каспийдин­ къерехдин,  майвайрин ва емишрин,  транспортдинни логистикадин кластерар ва «Чекмечийрин шегьер» проект виликди тухун) сергьятра аваз 23,1 миллиард манат инвестицияр желбнава. Абурукай 11,9 миллиард манат — кьилдин ксаринбур я.

Жасмина  Саидова