Дурея Зиядиновна Зиядова — юридический илимрин доктор, Дагъустандин государстводин университетдин профессор. Адан илимдин кIвалахрин чIехи пай яш тахьанвайбурун ва жегьилрин месэлайрихъ галаз  алакъалу я. Са бязи кIвалахрин тIварар кьан: «Жегьилрин экстремизм: кримино­логиядин анализ», «Диндин просвещениди» жегьилрин диндин экстремизмдиз ийизвай чIуру таъсир», «Дагъустан Республикада жегьилрин арада экстремизмдин месэлаяр», «Кеферпатан Кавказ­дин республикайра жегьилрин экстремизмдин вилик пад кьунин месэлаяр», «Студентар экстремизмдин ва терроризмдин тахсиркарвилерик акатуниз акси серенжемрикай», «Кеферпатан Кавказдин республикайра жегьилрин арада тахсиркарвилерин кьетIенвилер». Са жерге монографийрин­ арада ихьтинбурни ава: «Дагъустан Республикада жегьилрин тахсиркарвилерин месэлаяр», «Жегьилрин экстремизм ва адан вилик пад кьунин месэлаяр». Амма са жегьилрихъ галаз алакъалу туш ада яргъал йисара ахтармишзавай месэлаяр, адан илимдин итижар гегьенш я, кIвалахрикай мадни, месела, аквада: «Россиядин Федерациядин регионра дишегьлийрин арада экстремизмдин криминологиядин анализ», «Дишегьлидикай  экстремист хьунин криминологиядин кьетIенвилер», я тахьайтIа, — «Дагъустан Респуб­ли­када лукIарин зегьмет ишлемишунин криминологиядин месэлаяр». ИкI, арадал къвезвай шикилди къалурзавайвал, профессор Д. З.  Зия­довади ахтармишзавай месэлаяр алай вахтунда чи уьмуьрда виридалайни тIал алайбурукай я. Пешекарри тестикьарзавайвал, адан бажарагъдин  девлетлу мумкинвилери, кIвалахрин кьадарди, абурун виниз тир ериди гьатта тажубарзава. Профессор Д.З. Зиядова 250-дав агакьна илимдин кIвалахрин автор я — макъалайрин, монографийрин, методикадин ктабрин. Абурукай са бязибур, чи уьлкведа хьиз, къецепатан уьлквейрани пешекарриз чида. Чи суьгьбет дагъви дишегьли илимдиз атуникай, адаз регьятдиз жагъун тавур вичин рекьикай, ам агакьай дережайрикай я.

РикIел хтайла, гагь-гагь хъуьруьнни акатиз, ада суьгьбетзава:

— Чи хизанда аялрикай чIехиди, вах, диде 18 йиса авайла хьанай. Вад аялдикай виридалайни гъвечIи зун — ам 38 йисаз акъатайла. Зи ва залай вилик квай стха Агьмадан арада 13 йис ава. Хизанда гада велед гуьзлемишзавай, амма гуьзлемиш тавур зун атана дуьньядиз. Гьахьтин женжелвал авунай ман за. Вахар, дидеди лугьудай, шехьналдай: я кьейди, вун вучтинди я, чи стхадиз стха кIанзавайди тир… Рагьметлу дидеди вичи абуруз хълагьналдай: квелай виридалайни хъсанди я ам.

Бубаяр Докъузпара райондин Макьарин хуьряй тир. Кьуд аял чIехи жезвай адетдин хизан, са кьетIенвал гьисаба такьуртIа: Зиядоврин хизанда, белки, хуьре виридалайни тIимил аялар авай. Гила чаз хизанда пуд-кьуд аял гзаф аквазва, а девирда лагьайтIа, кIвале вад-ругуд ва мадни гзаф аялар хьун адетдин кар тир. Кьиблепатан Дагъустан 1966-йисуз къарсурай залзаладилай кьулухъ макьавияр арандиз — Мегьарамдхуьруьн­ райондин Къуйсунрин хуьруьз — куьч хьа­на. Ина гуьгъуьнин йисуз Зиядоврин хизанда вичел Дурея тIвар эцигай руш дидедиз хьана.

— Яргъал йисарилай хъхьай аял, — лугьузва за, — виридан гъилерал чIехи хьайи, кстах, надинж амалар квай…

— Ваъ, ваъ, — хъуьрезва ам, — ахьтинди тушир зун. Чи диде кефсуз тир. РикIел алама: зун хъуьцуьган гваз адан гуьгъуьна жедай. Ам фидай къунши къари-бадейрихъ галаз рикI аладардай ихтилатар ийиз. Заз чизвай: къайи чкадал ацукьайтIа, адаз мад пис жеда. Дидедин къайгъударвал ийиз вердиш хьанай зун. Ахпа чIехи стхадинни, вичин къайгъударвал ийиз са акьван алакь тийидай. Виридан гъилерал чIехи хьайи­ди я, эхь. Буба дагъдин хуьре амаз фермадин заведующий тир. Куьч хьайила, са арада ада райподин мебелдин туьквенда кIвалахна. Райподиз хтай, гьар кткана виридаз жагъин тийизвай импортдин затIарикай ада вичин бицIи рушаз са вуч ятIани гъидай. Са вуч ятIани зал чIехи вахарилайни гьалтдай. Амай крара адетдин хуьруьн руш тир. Чи хуьруьн школани зи рикIел анжах хъсан патахъай алама. Зун 9-классдиз акъатайла, университетдилай кьулухъ табасаранрин са хуьре  кIвалахай стха, физикани астрономия гуз, чи школадиз хтана, адакай зун авай классдин руководитель хьанай. Куьрелди, советрин девирдин хъсан йисар тир. Завай зи аялвал бахтлуди хьана лугьуз жеда.

Вири чириз кIандай руша хуьруьн школа куьтягьна. Мад кIел хъийидани-хъийидачни? Ихьтин суал я хизанда, я адан вичин вилик акъвазнавачир. Еке ашкъидалди чирвилерихъ ялзавай рушан гьич фикирдизни кьилин образование къачун тавур уьмуьр къвезвачир. Бес гьи рекьяй кIелда? Аял къугъунра судья хьайи адаз юристдин пеше къачудай къаст авай, анжах а девирдин къанундалди  юристар гьазурзавай факультетрик экечIун патал кьве йисан зегьметдин стаж чарасуз тир. Амма кьве йис, кIел тавуна, квадаризни кIанзавачир. Хизанда меслятдал атана. Дуреяди Махачкъалада пединститутдин къецепатан чIаларин факультетда экзаменар вахкана. Френг ва немс чIалар чирай ада пединститут яру дипломдалди гила гьакьван яргъаз къакъатнаваз аквазвай 1989-йисуз куьтягьна.

— За пединститут акьалтIарайла, стха Агьмадакай райондин халкьдин образова­ни­дин управленидин начальник хьанвай, — суьгьбетзава Дурея Зиядиновнади. — Ада заз къуншидаллай Кркарин хуьруьн школада чка гана,  ана за аялриз француз чIалан тарсар гуз эгечIна. Гьихьтин муаллим тиртIа зун? Къанни са йиса аваз, яшариз зун чIехи классрин ученикривай са акьван яргъаз къакъатнавачир. Амма абуру заз гьуьрмет ийидай, яб гудай. ГъвечIи классрин аялар жегьил муаллимдин тарсара женжелвилер ийиз алахъайтIа, залай абур секинариз алакьзавай, — хъуьрезва ам. — Хуьруьн школада за, а девирда лазим тирвал,  кьве йисуз кIвалахна. Анжах институтда амаз, зун лап кIевелай аспирантурада кIел хъийидай, илимдин кIвалахдал машгъул жедай фикирдал атанай.

Инсандин уьмуьрда, ашкара тирвал, гагь-гагь гуьзлемиш тавур агьвалатди вичин кар аквада. Райондай са муаллим школадин психологдин чирвилер къачун патал кIелиз ракъурун лазим атана. КIвал-хизан туна, мад сеферда кIелиз физ ашкъи авайди жагъизвачир. Кркарин хуьре френг чIалан тарсар гузвай жегьил муаллимдиз школадин психолог хьун патал кIел хъувун меслятайла, ам гьасятда рази хьана. Виликан жуван пединститутда психологиядин факультетда кIел хъувур ада кьвед лагьай кьилин образование къачуна. Амма хуьруьз хтай Дурея Зиядиновнади школада психолог яз анжах кьве вацра кIвалахна. 1992-йисан зулуз ада пед­институтдин (гила педуниверситет) педагогикадинни психологиядин факультетда аспирантурадиз экзаменар вахкана. 1995-йисуз ада аспирантура акьалтIарна. Уьлкве чкIай, общество къарши къуватри къарсатмишзавай, халкьдин чара атIай а девир, гьикьван и кар къариба акуртIани, Дурея Зиядиновнадин рикIел вич патал хийирлуди яз аламукьна. АкI тир хьи, вичи хкягъай илимдин рекье виликди физ адаз са куьнивайни манийвал гуз жедач. Ада  ДГУ-да студентриз психологиядин тарсар гузвай. Жегьил алимдин алакьунриз фикир таганани амукьначир: Дурея чпин кафедрадин бинедал цIийиз тешкилай социальный факультетдин декандин заместителвиле тайинарнай.

Са патахъай вил вегьейла, мумкин тир адан уьмуьрда вири крар лазим тирвал къвезвайди хьиз акун. Масад адан чкадал рази язни амукьдай, амма Дурея Зиядиновнадиз рикIи са вуч ятIани лугьузвай, халисан жуван рехъ гьеле жагъун тавунвайдакай хабар гузвай. 1994-йисуз аспирантурада кIелзавай ам ДГУ-дин юридический факультетдикни экечI хъувуна. Идалайни гъейри, экономикадин факультетдани кIелиз эгечIна, анжах им ада къачур кьилин образованийрикай сад хьана эхирдал кьван тагъай: пуд лагьай курсунилай кьулухъ ана кIел хъувунач.

Аспирантура 1995-йисуз куьтягьнавай,­ илимрин кандидатдин  диссертацияни кхьена гьазур тир, анжах ам хвенвачир. Вучиз? Амай уьмуьрда хьиз, илимдин рекьени­ хъсанвилихъ галаз писвални гьалтзава, инсанрин къени ва я чIуру крари масабурун кьисметар гьялзава. И акьалтI тийир бягьси­на гьахъвал гьамиша вине жезвач. Адан илимдин руководителдини гьа са темадай доктордин диссертациядал кIвалахзавай, гьавиляй вичин алакьунар авай ученик ви­ли­к акатна адаз кIанзавачир… Инсанри­ чпин алакъайра бязи вахтара рехъ гузвай­ чIуру крари жегьил алимдин рикI вижеваз ханай. Вичин ­уьмуьрдин и залан арада кьисметди­ Дурея Зиядиновнадин вилик уголовный праводин кафедрадин заведующий, неинки республикада, гьакIни вири уьлкведа чизвай­ алим-юрист Зайнудин Астемиров акъудна­. Гьазур диссертация хуьдай мукинвал тагуз­вай, инсанрикай рикI ханвай адаз яшлу алимди вичин гъилик цIийи диссертация кхьин теклифна.

— Садахъни агъан тийизмай за, — суьгьбетзава Дуреяди, — артухан умуд кутан тийиз­, жувахъ авай, жуваз багьа бязи фикирар­, лазим тирвал ачухни тавуна — абурни, са чIу­ру­дан гъиле гьатна, чуьнуьх тийидайвал, гьа са гьал, умумидаказ кхьена, икьрар хьанвай вахтунилай гежни авуна, адал агакьарна. Гагь-гагь инсанрихъ агъун, абуруз гьуьрмет хъувун ваз четин акъвазайтIани, са арада ви уьмуьр бейхабардиз гьалтай инсан лугьудай тIварцIиз лайихлу касдини экуь хъийида. Зун патал Зайнудин Астемиро­вич гьахьтинбурукай хьана. Зи кхьинрай, гьикьван абур куьрелди тамамарнавайтIани, адаз са вуч ятIани акунай. Адан теклиф кьабу­лай зун мад аспирантурадик экечI хъувуна.

Краснодарда авай Кубандин государстводин университетда 1998-йисуз ада «Базардин экономикадин гьалара школьникрин тахсиркарвилерин вилик пад кьунин месэлаяр (Дагъустан Республикадин материалрай)» темадай юридический илимрин кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена. ЦIийиз тамамарай кIвалахда адаз педагогикадай кхьенвай диссертациядин фикирарни бакара атанай. Дурея Зиядиновнади  ДГУ-дин юридический факультетдин уголовный праводин ва криминологиядин кафедрадин доцент яз кIвалах давамарна.

Им адаз, вири четинвилерай экъечIна, эхирни жагъай вичин рехъ тир. Гила ада кафедрадин кьилин дисциплинайрай лекцияр кIелзавай ва тарсар тухузвай, аспирант­ринни студентрин илимдинни ахтармишунрин кIвалахар тешкилзавай, региондин, вирироссиядин, илимдинни практикадин международный конференцийра датIана иштиракзавай. ЦIийиз ачухай диссертацийрин советда профессор Астемировакай — председа­тель, Дуреядикайни илимдин секретарь хьана. Абурун  аспирантри ва соискателри сад муькуьдан гуьгъуьналлаз диссертацияр хуьз эгечIна. Дурея Зиядиновнадин, жегьил алимрин илимдин руководителдин, маса шегьеррин университетриз, илимдин центрайриз фин-хтунни гзаф хьана. Вири и крара ада вичикай галатун хиве такьадай тешкилатчидикай хьиз малумарна, гьа са вахтунда илимдин кIвалахдани вич агакьнавай нетижайрал рази яз акъваздай хиял адахъ авачир.

— Кандидатвилин диссертация хвейи гьа пакадин юкъуз, — рикIел хкизва ада, — за жуваз лап кIевелай лагьанай: докторвилин диссертациядив эгечIна кIанда…

Къейдна кIанзава: Дурея Зиядиновнади­ вичин ахтармишунар тухуз эгечIайла, школьникрин криминологиядиз талукь илимдин кIва­лахар ерли авачир. Адан илимди­н кIва­лах­ школайра кIелзавайбурун арада тахсир­карвилериз талукь эвелимжиди хьанай, идалди ам иллаки къиметлуни жезвай. Вичи­ ахтармишунар тухузвай темадин важиблувал чизвай ада гьа рекьяй кIвалах давамар­на. Москвадин государстводин универ­ситет­да 2006-йисуз «Теоретические и прик­ладные проблемы преступности среди учащихся ­общеобразовательных учреждений (региональный аспект)» темадай докторвилин диссертация хвена, 2009-йисалай ам чпин кафедрада профессор я. Вичин аял девирдин судья хьунин мурад рикIел хтана, мад хъуьруьн акатай ада суьгьбет давамарзава:

— Зи коллегайрикай судриз, прокуратурадиз кIвалахиз фейибурни хьана. Зазни тек­лифнай. Мумкинвилер авай, анжах за докторвилин диссертациядал кIвалахун хкянай. РикIи лагьанай: ви рехъ гьам я. Заз уьмуьрдани, кIвалахдани азадвал, аслу туширвал багьа я. Профессор лагьайтIа, азад инсан я. Мад са важиблу кьетIенвални ава. Зал жуван виликан студентар гьалтзава. Къайдаяр хуьдай органра кIвалахай абур фад пенсиядиз экъечIзава. Ахьтин пенсионерар я хьи чеб… Завай лагьайтIа, жув пенсионер яз фикирдиз гъиз жезвач. Са завай ваъ: чи, алимрин, кьилин школадин муаллимрин кIвалахда пенсиядиз финикай, адет яз, фикир ийидайди туш. Яргъал йисар илимдиз гайила, авуна кIанзавай кIвалах акьалтI тежерди хьайила, пенсиядиз гьикI экъечIрай?! Уьмуьр илимдиз гайи­буру, яшар хьайилани, къуват кумай кьван чпин кIвалах давамарда.

2014-йисалай Дурея Зиядиновна ДГУ-дин уголовно-правовой ва криминологиядин ахтармишунрин лабораториядин за­ведующий я. И къуллугъдал ада профессор, Россиядин илимрин лайихлу деятель З. А.  Ас­темиров эвезна. Гила, лугьузвайвал, вичин муаллимдикай хьиз, адакайни пешекарвилин, михьивилинни гьахълувилин чешне хьанва. Лабораториядин кIвалахдин нетижа яз,  эхиримжи йисара жегьил алимрин макъалайрин цIудралди кIватIалар, монографияр, вишералди илимдин кIвалахар чапнава. Адан гъилик 18 аспирантди ва соискателди юридический илимрин кандидатвилин диссертацияр хвена. Адан ученикрикай профессор Зиядовадин илимдин школадикай хьиз рахазва.

Д.З. Зиядовади тIвар-ван авай хейлин алимрихъ, периодикадин центральный изданийрин редакторрихъ галаз алакъаяр хуьзва. Ам вични са бязи илимдин журналрин редакцийрин коллегайрик кутунва. Ам Россиядин криминологиядин ассоциациядин Дагъустанда авай отделенидин председатель я. Ада регионда криминологиядин илим вилик финик лайихлу пай кутазва,  криминологиядин важиблу хилера ахтармишунар тухузва, абурун нетижайрин докладар гваз вахт-вахтунда международный ва вирироссиядин конференцийра иштиракзава. Профессор Д.З. Зиядовадин, алимдин ва кьилин школадин муаллимдин, илимдин тешкилатчидин йикъар, гьамиша хьиз, кIвалахдив ацIанвайбур, илимдин яратмишунин къуватни зайиф тежезвайди яз амукьзава.

Дурея Зиядиновнадин гьуьрметлу хизанда хва тербияламишзава. Къуй адан, гьакI вири аялрин, жегьил-жаванрин гележег экуьди, бахтлуди хьурай!

А.  Омаров