Тербиядин месэлайрай
Аялар тербияламишунин рекьяй вирибур патал сад хьиз кьадай пособие авайди туш. Диде-бубаяр хъсан ниятралди эгечIзава. Еке гъалатIриз гьавиляй рехъ гузватIа яраб? Чна абуру ахъайзавай асул гъалатIар ахтармишун кьетIна, гьикI лагьайтIа, а гъалатIри чIехибурун ва аялрин арада, лугьун хьи, дагьар арадал гъизва.
Гьар са жаванди а кар хъсандиз кьатIунун лазим я хьи, абурун бязи гьерекатри лап чIуру нетижайрал гъун мумкин я. Низамдин ва туьнбуьгьдин арада еке тафават ава. Авур чIуру кардай жавабдарвал хиве авай жаванди, мумкин я, фикирда: «За пис кар авунвай хьтинди я. Ам гележегда тикрар тахвуртIа, хъсан я». Туьнбуьгьнавай аял лагьайтIа, маса нетижадал къведа: «За пис кар авуна, акI хьайила, зунни писди я!» Гьа икI, жаван низамдив вердишаруни ада къведай сеферда вич акьуллудаказ тухуник умуд кутаз жеда. Вичин нубатда, туьнбуьгьди жаван вичивай гъалатIар туькIуьриз тахьунин фикирдал гъизва. Гьатта лап чIуру кар авур аялдиз туьнбуьгь ийидайлани, диде-бубади ам, са куьнизни килиг тавуна, пара кIанзавайди адан рикIел хкана кIанда.
Жаванвилин яшда инсанди активвилелди вичи-вичиз къимет гуз эгечIзава. Ида неинки тарсарай агакьуниз, гьакI, санлай къачурла, аялдин психологиядин жигьетдай саламатвилиз таъсирзава. И вахтунда гзаф диде-бубаяр неинки чпин аялди вичи-вичиз къимет гун хкажиз чалишмиш жезвач, гьакI, идаз акси яз, абуру, хабарни авачиз, ам агъузаруниз таъсирзава, чпин аял агалкьунар авайбурув гекъигуналди, ам акьалтI тийир жуьреда критика ийизва. Имни аялдиз хуш къведай кар туш. Аялар гьихьтинбур хьайитIани, абурухъ диде-бубади чпин тереф ачухдаказ хуьнин, гьахълудаказ тарифар авунин игьтияж ава.
Школада кIелзавай са аялдизни ам таяр-туьшерин ва я чIехи яшда авай гадайрин патай ягьанатрик акатдач лагьана замин гуз жедач. Эгер жаванди мукьуфдивди эгечIна кIанзавай и месэладикай диде-бубадиз ахъайдай жуьрэт авунатIа, им лагьай чIал я хьи, ам дикъет гун лазимди я. Аял жувалай алудна, и месэла тамамвилелди адан хиве тун герек авай кар туш.
Таяр-туьшерин ягьанатрихъ галаз талукь тир женг тухунин рекьяй, гзаф жуьреяр авайди я: чIехидан эдеблу къаришмиш хьун (гуьзчивал авунин патахъай муаллимдивай тIалабун), бейкефарзавайбуруз, масадбурулай аслу тушиз, акси акъвазунин рекьяй аялдиз чирвилер гун. Тайин гьалара абурукай гьар сад вичин жуьреда менфятлуди хьун мумкин я. Амма виридалайни важиблуди ам я хьи, жаван вичин къуватрихъ инанмишарна кIанда. Диде-бубади лагьайтIа, адан тереф рейсадвилелди хуьда, герек атайтIа, меслятралдини куьмекда.
Векъидаказ вичин наразивал къалурзавай жавандихъ галаз и месэлайрай барабарвал жагъурун гзаф четин месэла я. Са патахъай, акI я хьи, вичиз кьадарсуз гзаф азадвал гайитIа, жаванди чIуру къарар кьабулда ва ам бедбахтвиле гьатун мумкин я. Муькуь патахъай, аялдиз гъалатIар ахъайдай, цIийи крар ахтармишдай, уьмуьрдин хсуси тежриба къачудай ихтияр ава.
Гъуьлуьнни папан къалмакъалар гзаф кьадар себебралди арадал атун мумкин я. Идалайни башкъа, абурувай яргъазни жедач. Гьамиша а кар рикIел хвена кIанда хьи, гъвечIи яшда авай аялри хьиз, жаванрини диде-бубайрин арада жезвай къалмакъалар рикIик кьазва. Къайи гафари, гьужумри, чIехибур сад-садахъ галаз хъел хьунри аялрин психикадиз пис таъсирзава. Диде-бубайри чеб и тегьерда тухузвайла, жаванрик къалабулух акатзава ва абур кисзава. Мадни пис кар ам я хьи, абуру чеб мад хатасузвиле гьисс хъийизмач. И кар себеб яз, чIехибуруз чпи чпихъ галаз гьуьжетар дуьздаказ ийиз чир хьана кIанда. И дуьшуьшда абуруз аялрин вилик гьуьжетар ийиз регъуь жедач, чпини хъсан чешне къалурда.
Жаванвилин яшда жува-жув къалурунин игьтияж хейлин артух жезва. Имни гзаф дуьшуьшра диде-бубаяр патал халис кьилин тIалдиз элкъвезва. Аялди вичиз цIийи дустар жагъурун, абуру адетдинбур тушир парталар алукIун чIехибур патал тамам месэла я. Жаванди вичи-вич къалурунин «месэладиз» диде-бубайри дуьзгуьн къимет гана кIанда. Акси дуьшуьшда, тIветIрекай фил авуналди, абуру чпин аялдин патай ихтибар квадарун мумкин я.
Сир туш хьи, яб гун ва халисандаказ ван атун — ибур гьар жуьре манадин гафар я. Адет яз, диде-бубайри, чпин туьгьметриз дикъетлудаказ яб гана кIан хьайила, аялривай гзаф истемишунар ийида. Амма аялрихъ чпихъни рикIик квай гафар лугьунин игьтияж хьайила, чIехибуру абур кваз кьазвач. И дуьшуьшда диде-бубадин ва аялдин арада ихтибарлувилин алакъа квахьзава.
Хейлин жаванар чеб жезмай кьван чIехи хьанвайбур яз къалуриз чалишмиш жеда. Имни гуьгьуьлрин рекьяй дигмиш хьанвай жегьил инсанрин тIебии мурад я. Гьавиляй диде-бубаяр чпин аялрив гъвечIибурув хьиз эгечIна виже къведач. Рахунар барабарбурухъ галаз хьиз тухвана кIанда. ЧIехи пай жаванриз чпив кьадарсуз назикдаказ эгечIна кIандач. Диде-бубайри чпин фикирар гьисаба кьун тавун,чпив дикъетсуздаказ эгечIун аялриз эсиллагь бегенмиш туш. Гьавиляй жаванрин фикирриз рикIин сидкьидай гьуьрмет авуна кIанда. Мумкин я, куьн адахъ галаз рази туш. И дуьшуьшда аялдихъ галаз сабурлудаказ суьгьбет ая ва ам куьн рази туширвилин себебрин гъавурда тур.
Гзаф диде-бубайри, чпин аялрикай-жаванрикай гележегда гьихьтин инсанар жедатIа лугьуз, хияларда. Им хийирсуз кар я ва ада аялдин психикадиз ва вичи-вичиз къимет гуниз зиян гуда. Эхь, исятда жаванди вичин винел патан акунриз бес кьадар фикир тагун мумкин я. Амма им аялдикай масадалай аслу ва гележег авачир инсан жеда лагьай чIал туш. Жавандин гележегдин патахъай къалабулухвал себеб яз адал хер авун мумкин тир фагьумсуз гафар лугьумир.
Чпин аялдихъ агалкьунар хьана кIанзавай гзаф диде-бубайри виниз тир истемишунрин ва гьахьтин гуьзлемишунрин арада авай сергьят гьисс хъийизмач. Адет яз, ихьтин гьал абуру чпин аялривай бес кьадар делилламиш тавунвай ва кьилиз акъудиз тежедай истемишунар авурла, арадал къвезва. Месела, диде-бубадиз чпин аялди школада хъсандиз кIелна кIан жеда. Им вуч лагьай чIал я? Лап хъсан къиметар? Жаванди гележегда гзаф рекьерай чирвилер къачуна кIанда. Гьавиляй адан вилик кьилиз акъудиз жедай ва аял гъавурда акьадай везифаяр эцигун важиблу я.
ЧIехибуру смартфон датIана ахтармишун, вири соцсетра зенгериз яб гун ва кхьизвай чарар кIелун — ибур диде-бубадин гуьзчивилин кьадарсуз кьакьан дережа я. Гьелбетда, уяхвал хуьзвай дидейриз ва бубайриз чпин аялар гьиниз физватIа, кIвализ мус хкведатIа, абуру нихъ галаз ва вуч ийизватIа, чир хьана кIанда. Амма им чIехибуруз аялдин уьмуьрдикай вири куьлуь-шуьлуьяр чир хьун лазим я лагьай чIал туш. Жавандиз вахтунда чIехи жез куьмек гун патал адаз са кьадардин чинебанвилин дережа таъминарун герек я. Акси дуьшуьшда ада вичин рикIе авайдакай квез лугьудач.
Гзаф дуьшуьшра дидеяр ва бубаяр чпин аялдихъ галаз «хъсан ва пис полицейскийдин» ролда къугъуниз мажбур жезва. Ихьтин гьалар диде-бубадикай сад кьадарсуз хъуьтуьлди ва я муькуьди векъиди хьайила, арадал къвезва. И дуьшуьшда аялдиз чIехибурун арада тербиядин месэлайрай меслят тахьуникай менфят къачудай мумкинвал жезва. Месела, дидеди садрани ихтияр тагудай кар авун ада хъуьтуьл къилихар авай бубадивай тIалабда. Идани, са шакни алачиз, диде-бубайрин гьиссерал нагьакьан уюнар авунин алахъунрал ва идан нетижада гьуьжетрал гъида. Тербиядикай рахадайла, жаванриз галай-галайвал хуьзвай ва чпин къараррихъ инанмиш диде-бубаяр герек я…
Нариман Мамедов,
журналист-педагог,
РД-дин культурадин лайихлу къуллугъчи
