Вазиф Мейланов. ХХ асирдин 80-90-йиса­ра рес­публикада ва уьл­кведа­ кьиле физвай ва­къиайриз, гьукуматди тухузвай сиясатдиз, кьабул­завай къа­рарриз, жеми­ят­да арадал­ атан­вай гьалариз хсуси къиме­тар гу­налди, гьуку­матдин ­ор­­ганрин кIва­лах­дилай наразивал къалуруналди, ви­чин­ фикирар ачухдиз СМИ-рин такьатра, ктабра чап авуналди, вичин истемишунар гваз Махачкъаладин кьилин майдандал экъе­чIуналди, ви­ри уьлкведиз машгьур хьайи кас. Философ, мате­матик, политик, писатель, диссидент, сиясатдин дустагъэгьли…

Вазиф Сиражудинович 1940-йисан 15-майдиз Махачкъала­­да дидедиз хьана. Ада шегьердин 1-нумрадин, Чарджоудин ­(Туьр­кменистан) 2-нумрадин школайра, МГУ-дин физикадин ­факультетда кIелна. 1961-1964-йисара Советрин армиядин жергейра къуллугъна. 1964-1969-йисара мад МГУ-да, механи­ка­­динни математикадин факультетда, ахпа гьа ина аспи­ран­турада кIелна. Хейлин йисара Дагъустандин политех­ин­­ститутда студентриз высший математикадай тарсар ­гана.  

1972-йисуз «Мелкнет тигрицей» роман, математикадай са шумуд ктаб, учебник кхьена. Хейлин макъалаяр ингилис чIалал къецепатан журналриз акъатна. Ам цIудалай виниз ктабрин автор я.

1980-йисан 2-декабрдиз ДАССР-дин Верховный суддал ­ адаз, «Заметки на полях советских газет» ктаб кхьинай, Махачкъаладин кьилин майдандал плакат гваз экъечIунай, И. Бунинан, В. Ходасевичан, Д. Панинан ктабар гегьеншарунай тахсир кутуна, 7 йис кар гана ва 2 йисан суьргуьн атIана. Ам «Уралдин дагълар» къумлухда авай «Пермь-35» тIвар алай ИТК-диз акъудна. КIвалах авуникай кьил къакъудна лугьуз, Мейланов Чистополдин дустагъдиз хутахна. Ана адан гзаф вахт карцерда акъатна. 1988-йисан 25-декабрдиз Вазиф Мейланов суьргуьндай Махачкъаладиз хтана.

1989-йисуз хсуси гафунин, дурумлу, мягькем къилихдин­ иеси Дагъустандин демократвилин къуватрин Союздин, ахпа «Демократиядин Дагъустан» гьере­катдин председателвиле­ хкяна.­ 1992-йисан августдиз ам вири­ партийрикай, гьерекат­рикай­ хкечI­на ва яратмишунин кIвалах­дал машгъул хьана.

Вазиф Мейлановахъ пуд велед ава: Делия, Полина, Гариб.

ТIвар-ван авай кас 2015-йисан 11-январдиз рагьметдиз фена. Ам рикIел хкуналди, чна къе газетда «Урус халкьдин со­бордин» президиумдин член Владимир Пархоменкодин макъала гузва.

Нариман  Ибрагьимов,

редакциядин сиясатдин отделдин редактор.

Кеферпатан Кавказдин жемиятдин гьуьн­дуьр дережадин кас — философ, по­ли­толог, писатель, публицист ва математик Вазиф Сиражудинович Мейланов — чавай къакъатайдалай инихъ 9 йис алатнава.

Вичин кьадар-кьисмет акьал­тIай муракабди хьайи и кас алатай асирдин 90-йисара Чечнядиз аслу туширвал, кьилдинвал гунин месэлайрай Москвадин диссидентрин ва «демократиядин» дестейри кьунвай рекьелай дибдай тафаватлу тир фикиррал элячIна. Къастунал кIевивал, ватандашвилин барадай кьунвай рекьин гъейратлувал — ибур В.Мейланован руьгьдин къаматдин кар алай ерияр я. Ватандашвилин жигьетдай мягькем рекьел алаз хьайивиляй хейлин дагъустанвийри адалай неинки чешне къачуна, гьакI и ерийри адан кьисметдиз са кьадар дережада агъурдаказ таъсирни ­авуна.

«Демократия пачагьлугъ чу­кIур­дай такьатдиз элкъуьн лазим туш» — и гафар Вазиф Мейланова Дагъустанда 80-йисарин эхирра — 90-йисарин сифте кьилера­ ла­гьана, гуьгъуьнлайни эзбер хъувуна.­ Ада и келимаяр чурун тавунвай, амма, хуруз гъуд ягъиз, чеб алай чка къалуриз алахънавай «демократриз» — общество демократла­­мишунин фикирар чпин хсуси итижар кьилиз акъуддай такьатдиз элкъуьриз кIан­завай ксариз ван хьун патал тикрариз хьайи­ди я.

90-йисарин сифте кьилера чун гуьруьшмиш хьайи чIавуз за Вазифавай жузунай: «70-йисара, партаппаратдихъ ва государстводин официальный идеологиядихъ галаз женг чIугвазвай девирда, регионрин миллетчивилин кIалубда аваз уьлкведа гзаф эйбежер «аждагьан» пайда хьайиди куьне фикирдай акъудай кар авачни? Кеферпатан Кавказда а «аждагьан» кьадарсуз са пад язавай милли интеллигенциядин, виликан госэлитадин ве­килрикай, къвердавай къуватда гьатзавай ругьанийрикай, ачухдаказ къанунсузвилериз кьил янавай ксарикай арадал атанвайди я. За фикирзавайвал, Вазиф Сиражудинович, квез и цIийи тешкилатдани (социумдани) жуван чка жагъидач!»

РикIел аламайвал, зи суалдини, за гайи баянди ам са кьадар дережада чашми­шарнай. Амма Вазифа жаваб гуникай кьил къакъудначир — и месэладикай вичи мукьвал-мукьвал фикирзавайди заз раижнай. Са тIимил вахтарилай, 90-йисара, Чечняда кьиле фейи вакъиайри адан мировоззренида дегишвилер арадал атунал, Европадин жуьредин либерал яз хьайи ам пачагьлугъдин итижар хуьзвай ватанпересдиз элкъуьнал гъана. А вахтар чи рикIел хъсандиз алама. А чIавуз государство чу­кIурунин рекье чпихъ хьайи агалкьунри кьил-кьилелай алуднавай реформаторрин къундармайри россиявийрин ватандашвилин къанажагъдиз акьалтIай чIуру таъсир ийизвай. Россиядин къенепатан регионриз Дудаеван гъилик акатнавай Чечнядай катзавай урусар ахмиш хьанвай, гьа са вахтунда Москвада авай, чеб инсандин ихтиярар хуьзвайбур яз къалурзавай бязи ксари и мусибатдин гьалар чпиз таквазвайдай кьазвай, чечен халкьдиз, Россиядикай хкечIна, азадвал, аслу туширвал къазанмишдай ихтияр авайди я лугьуз, гьарай-эвер къарагъа­рун давамарзавай. Гьа чIавуз бейхабардиз Вазиф Мейланова — диссидентрин кIвенкIве жергейра хьайи касди — жанлудаказ вичин сес хкажна. Ам са шумудра Дагъустандин телевиденидай рахана, газетра адан макъалаяр чапна, гуьгъуьнлай «Чечнядин кризисдикай веревирдер» тIвар алаз адан ктаб акъатна. Адаз «Россиядин демократиядин фашал кIалубар» лугьудай кьвед лагьай кьилни ганвай. Чечняда женгинин гьерекатар лап къизгъин хьанвай арада Вазиф Мейланова гъайи делилар акьван дережада инанмишардайбур тир хьи, демократар лугьузвайбурувай, а делилар инкарна, чпин къарши делилар гъиз тежез, гила къад йис кьван алатнава.

«Чечнядин кризисдикай вере­вирдер» кIвалахда Кеферпатан Кав­каздин вилик­ акъвазнавай мес­элайрин кIан-пун лап дуьм-дуьздаказ ачухарнава, гражданвилин азадвилер сергьятламишунин ва хуьнин шартIар философиядин бинейраллаз веревирднава.

Къе, Россиядин общество ви­лик финин рекьер гьелелиг­ тамамдаказ ашкара тушир шарт­Iа­ра, жемиятдинни сиясатдин тарихда тайин чка кьунвай В.Мей­ланован и кIвалахди вичин важиблувал квадарнавач. Идаз къаншар яз, гьам чкадин сиясатчийрин, гьам Центрада авай сиясатчийрин гьеректариз къимет гун патал ада ишлемишай уьлчмейри чпел къвердавай гзаф фикир желбзава.

Вазиф Мейланован руьгьдин къаматдиз, ада тунвай гъвечIиди тушир ирсиниз­ къимет гунин везифа  гьелелиг чи жемят­дин хиве амазма. За фикирзавайвал, чахъ галаз са девирда яшамиш хьайи а касдин зегьметдал гъиле-гъил аваз къимет эцигун патал адан «Чечнядин кризис­дикай веревирдер» ктабдин чинриз са вил вегьейтIа, пис жедач. ИкI, ада кхьизва­:

«За гьисабзавайвал, Чечняда кьиле фейи вакъиайриз, кьилди къачуртIа, федеральный властрин гьерекатриз, гьакъикъат­ вилив хуьн тавуна, гъараз  аваз, темягькарвилин ниятар аваз, баянар гун Европадин уьлквейрин мукьвал тир итижрихъ галаз алакъалу я…»

«Къе лагьайтIа, РагъакIидай патан уьл­квейри, демократиядин патахъай буш-бу­гъаз кьуру гафар-чIалар ишлемишиз, Россия кIудунин алахъунар ийизва. Къе ви­лик акъвазнавай везифа неинки коммунизмдихъ агъунвай ксарин фикир дегишаруникай, гьакI чеб демократар яз гьисабзавай ксарин фикиррикни дегишвилер кутуникай ибарат я».

«Чечня, гьакъикъатда Дагъустанни, Рос­сияни инсандин азадвал анжах законди таъминарзавайди тамамвилелди аннамишунин дережадив агакьнавач…»

«Чеб аслу туширбур яз малумарнавай республикайра тешкиллу къуват яз туп­ламиш хьунин кIвалах милли къанажагъда кьиле физва. Тешкиллу милли къуват миллетдихъ галаз алакъалу тушир вири крариз акси акъваззава, акси акъвазун акси женг чIугуниз, акси женг чIугун акьунриз элкъ­везва, акьунри ивияр экъичунал гъизва. Куьне лагьайтIа, ихьтин гьаларин арада гьихьтин алакъа ава лугьуз хабар кьазва. Дугъри я, милли итижар вилив хуьналди, фикир авунин гьалар винел акьалтзавай шартIара аслу туширвили вич кьилдинди яз малумарнавай мулкунал тайин миллетдин артуханвал къазанмишунин такьат яз къуллугъзава. Винидихъ лагьанвай гьаларин арада ингье гьа ихьтин алакъа ава.  Аслу туширвал ва милли лишандиз килигна чуьруькар акъатун сад-садавай къакъудиз жедач.

Бес аслу туширвиликай ихтилат гьихьтин шартIара кудиз жеда? Государстводин гьерекатар жемиятдин къенепатан гуьзчивилик квай чIавуз им мумкин кар я. Гьа къенепатан гуьзчивиливай къецепатан гуьзчивал эвез ийиз жеда. Жемиятди къенепатай гуьзчивал авун демократиядин къурулушрилай гзаф дережада демократвилин къанажагъди таъминарзава…»

«Азадвал азад тушир инсанри гъилер­ хкажуналди къазанмишзавайди туш, ам гьар сада куьгьне жуьреда фагьум-фики­руниз аксивал авуналди агакьзавайди я. Ам вирида санлай ваъ, кьилди-кьилди къа­занмишзава. И кардин гъавурда акьан тийизвай общество, гьи къурулушда аваз хьайитIани, азадди тушиз амукьда».

«Чина (Дагъустанда, Союздани) инсанар дегиш хьанвач — чи къенин йикъан бедбахтвилерин себеб гьа им я. Азадвални цIийивилер куьгьне къурулушра аваз къазанмишна кIанда — им четин кIвалах я, анжах гьа икI къазанмишнавайдаз азадвал лугьуз жеда».

Инсандин ихтиярар хуьн патал викIегь­даказ майдандиз экъечIай кас  ва философ Мейланов Вазиф Сиражудиновичан экуь къамат эбеди яз рикIел хуьн герек я.

«Лезги газет»