Женгчи ва писатель
Ахцегь райондин Чеперин хуьре 1924-йисуз дидедиз хьайи Искендер Аликберович Къазиев, фронтовик ва чи литературада лайихлу чка кьур писатель, яргъал уьмуьрда яшамиш хьана, 2019-йисуз Хасавюрт райондин ЦIийи Къурушдал рагьметдиз фена.
Лап жегьил яз Ватандин ЧIехи дяведин ягъунра иштиракай адан женгинин шабагьрин арада «Яру гъед» орден, «Женгера лайихлувиляй», «Кенигсберг къачунай» ва маса медалар авай. Эхирдалди дяведа амукьай ам кIвализ са шумуд хер алаз хтанай.
Аял чIавалай литературадал рикI алай Искендера и рекье вичин къуватарни гьеле дяведилай виликан девирда ахтармишзавайтIани, уьмуьрдин рекьин татугайвилер себеб яз, яратмишунин кIвалахда ада вичикай са кьадар геж малумарна. Адан эвелимжи эсер, аялар патал «Гербарий» гьикая, 1954-йисуз «Дуствал» альманахдиз акъатна. И альманахда 1957-йисуз чапнавай «Разведчикар» повестди Къазиеван тIвар кIелзавайбурун гегьенш къатариз чирна. Повесть гуьгъуьнлай урус чIалал «Литературадин Дагъустан» кIватIалда, мадни Москвада «Советрин писатель» издательствода акъатай «Дагъустандин повестарни гьикаяяр» кIватIалдани чапнай, ам авар, дарги, къумукь, яхул чIаларизни таржума авунай.
«Разведчикар» повестда хьиз, И. Къазиеван гуьгъуьнлай арадиз атай «Смоленскдин чилел» романдани гьерекатар Ватандин ЧIехи дяведин йисара кьиле физва. Прозадин чIехи эсеррихъ галаз санал ада са кьадар очеркар, гьикаяяр, критикадин макъалаярни кхьена, абурукай «Зегьметдин инсан» ва «Заза» очеркар кьилди ктабар язни акъатна. Вич патал бегьерлуди хьайи 1964-йисуз Искендер Къазиеван мад кьве чIехи эсердиз, дагъларай куьч хьанвай колхоздин уьмуьрдикай суьгьбетзавай «Чуьнгуьрдин авазар» повесть ва «Пакаман ярар» романни кIелзавайбурув агакьнай. И роман фикирда авай трилогиядин сад лагьай ктаб хьун лазим тир, амма и мурад писателди кьилиз акъудначир. Адан чапнавай эвелимжи эсер аялар патал гьикая хьунни дуьшуьшдин кар туширдакай гъвечIибур патал кхьенвай «Зи дустариз» ва «ГъвечIи атлу» ктабри шагьидвалзава.
Искендер Къазиева 1960-70-йисара республикадин радиокомитетда лезги передачайрин ва «Дуствал» альманахдин редакторвиле кIвалахна. Малум тирвал, ада Шиназ Гьезерчидивай Куьре Меликан ва Миграгъ Къемеран чIалар, мадни халкьдин мецерилай «Шарвили» эпосдин са бязи текстар кхьин хъувуна.
Бажарагълу писатель хьиз, фронтовик Искендер Къазиев рикIиз секинвал тийижир инсанрин ихтиярар патал женгчини (гила лугьудайвал – правозащитник), ялавлу халкьпересни тир. Ада кьве патал пай хьанвай лезги халкьдин татугай кьисметдикай ачухдиз лагьанай, халкь сад хъувунин месэла хцидаказ акъвазнавайдакай Азербайжандин властриз, КПСС-дин ЦК-диз чарар кхьенай. Халкьдин итижар патал барабар тушир бягьсиниз экъечIай адан вичин уьмуьр хаталувилик акатай дуьшуьшарни хьанай.
Искендер Къазиеван яратмишунра кьилин чка шаксуз «Смоленскдин чилел» романди кьазва. Инал 60-йисарин эвелра лезги литературадин шикил рикIел хкин. Гьам поэзиядик, гьамни прозадик тахьай хьтин йигинвал, гуя цIийи къуват акатай яшлу авторрин патав са кьадар бажарагълу цIийи тIварарни пайда хьайи а йисара чи литературада эвелимжи романризни дуьнья акунай: 1961-йисуз — А. Агъаеван «Лезгийриз», гуьгъуьнин йисуз — И. Къазиеван «Смоленский чилел» романдиз, 1963-йисузни — Къ. Межидован «Кьашкьа духтурдиз». Сад лагьайда дяведилай гуьгъуьнин девирда ислягь зегьметдик экечI хъувунвай халкьдин уьмуьрдикай суьгьбетзава, муькуьда авторди вичиз иштиракчи яз чидай дяведин гьерекатар къалурзава , пуд лагьайда, тарихдин романда, революциядилай вилик девирдин уьмуьрдин вакъиайрал чан хкизва.
Ихьтин фикирдални татана амукьзавач. Дагъустандин литература Ватандин ЧIехи дяведикай кхьенвай бажарагълу прозадалди, чебни фронтдин цIаяра хьайи писателрин, са акьван девлетлу туш. (Гьелбетда, инкар тежедай агалкьунарни ава, гьич тахьайтIа, Э. Капиеван фронтдин «Кхьинрин книжкаяр» рикIел хкин.) И патахъай килигайла, вири Дагъустандин прозадани «Смоленскдин чилел» романди кьунвай чка кьетIенди яз аквазва. Романда вакъиаяр душманди вахтуналди кьунвай Смоленскдин областдин чилел кьиле физва, душмандин азгъунвал, ада гуж гъалибзавай халкьдин бахтсуз гьал, фашистриз вижеваз хабар жедайвал ягъунар кьазвай партизанрин гьерекатрикай суьгьбет физва. Амай чи сифтегьан романар хьиз, И. Къазиеван романни (я вири, я адай кьилди чIукар) чап хъувурди туш. Вичин вахтунда вад агъзур экземплярдин тираж аваз акъатай и ктаб гила кIелзавайдаз жагъин хъийизвач.
А. Омаров
