“ЦIийи Кавказ” дестеди Ш.Шабатованни А.Омарован урус чIалал кхьенвай “Он живет в памяти народной” ктаб чапдиз гьазурнава. Ам партиядин ва государстводин деятель, вичин девирда Кьасумхуьруьн районда важиблу къуллугъар тамамарай Рамазан Ме­гьамедагъаевич Эминовакай ва адахъ галаз алакъалу яз Ватандин ЧIехи дяведилай гуьгъуьниз та Советрин Союз чкIидалди чи халкьдин уьмуьрда хьайи жуьреба-жуьре вакъиайрикай я. КIелза­вайбурун фикирдиз чна ктабдай са чIук  —  Р.М. Эминован хайи хуьруькай суьгьбет теклифзава. Суьгьбет ийизвайди Дербентдин В.Эмирован тIварунихъ галай кадетрин корпусдин директор, полковник Максим Рамазанович Эминов ктабдин кьилин игитдин хва я.

Райцентрдивай яргъа, Кьурагь райондин сергьятдив гвай гъвечIи Макьарни вири халкьдин уьмуьрдалди яшамиш жезвай. Макьавийривайни чпин лайихлу хуьруьнэгьлийрикай лугьуз жеда. Абурун арадай, зегьметдин ва дуланажагъдин шартIари лигимарнавай  малдаррин ва лежберрин рухвайрикай алимни жагъида, чIехи офицерни, виридан патай гьуьрмет къазанмишнавай муаллимни, тIвар-ван акъатнавай маса кеспийрин векиларни. ИкI, макьави Асул Сейфуллаеван тIвар чи халкьдиз хъсандиз чида. Агъзурралди масабурухъ галаз санал Ватандин ЧIехи дяведин фронтра женгер чIугур колхозчи, майор, батальондин командир, Ватандин дяведин кьве, Александр Невскийдин, Женгинин Яру Пайдахдин, Яру Гъед орденрин ва са жерге маса наградайрин сагьиб. Ам Советрин Союздин Игитвилин тIвар гун патални къалурнай, анжах и кардиз вич са девирдани терг тежер бюрократияди манийвалнай.

Макьар,  чи патай Арандиз куьч хьайи сифте хуьр я. Дагъдин мише­къат шартIара жемят кесибвиляй акъатзавачир, цадай чил, мал-къара хуьдай уьруьшар кьит, хуьр амай дуьньядихъ галаз алакъалу ийизвай рехъ четинди тир. Гьелбетда, икI гзаф дагълух хуьрерикай лугьуз жедай, анжах чи хуьре и месэла мадни хци­даказ акъвазнавай. Чкадал виридаз кIвалах авачирвиляй жегьилрин са кьадар пай Бакудиз, нафтIа­дин мяденра зегьмет чIугваз, гьакIни гьуьлуьн а патаз, Туркмени­стандиз, маса чкайризни физвай. Текдизни физвай, сагъ хизанарни, Бакудин анжах Бине поселокда чи хуьряй цIуд хизан яшамиш жезвай.

Гьа икI, чи хуьруьнбур гьеле Кьиб­лепатан Дагъустанда 1966-йисан чIехи курвилер гъайи залзаладилай вилик 1962-йисуз хайи чкадилай юзанай. Макьавийриз Агъа СтIалрин чилерал бинеламиш хьун теклифнай, гьар са хизандиз кIвал эцигдай ва хсуси майишат кутадай 25 сотых чилни чара авун хиве кьунай. Анжах чибур рази хьаначир: са колхоздай маса колхоздиз? Ваъ, кIандач! ШартIар са кьадар писбур хьунизни килиг тавуна, абуру Герейханован совхоз хкянай: ина са хизандал анжах 7 сотых чил гьалтнай. Чкани дуланажагъ патал къулайсузди, аваданламиш тавунвайди тир. Агъа СтIалрин мулкуниз ла­гьайтIа, гила вижевай хуьр арадал атанвай СтIал-Къазмайрал, залзаладилай гуьгъуьниз ЦицIигъар куьч хьанай, абурун гьар са хизандиз анжах 15 сотка чил чара авунай. Эхиримжи хизан 1965-йисуз экъе­чIай куьгьне Макьар тарихдиз хъфенай.

Кьвед лагьай класс куьгьне хуьре акьалтIарай зи, аялдин, бейнида вуч амукьнай адакай? Гафаралди лугьуз тежер кьван гуьзел тир чи сувар! Гьар са макьавидин ри­кIел аламай тим-тик чарх авай, адан кьилелни — колхоздин ятахар. ЧIехи бубади, рагьмет хьуй вичиз, цIикьвед йисалай эгечIна, вичин  уьмуьрдин эхирдалди чубанвал авурди тир. Ада зунни ятахрал тухудай. Чубанри нек ацадайла, за абу­руз хипер бередихъ гьализ куьмек гудай. Хиперилай гъейри, чина калерни гамишар хуьдай. Хуьруьн уьмуьрда чарасуз герек балкIанар­ни авай. Тик гуьнейрик квай никIе­рин куьлуь зулара комбайнийривай къекъвез жедачир, къуьл, мух, сил му­калралди гуьдай. Фрунзедин тIва­­рунихъ галай чи колхоздихъ арандани чил авай. ХъуьтIуьз мукьва хьайила, аниз хипер гьал хъийидай, чубанарни чуьлда тек акъвазнавай са къазмада яшамиш жедай.

Чи хуьр пипин, гийин ва ме­гъуьн тарар акахьнавай тамари элкъуьрна кьунвай. Тама булдиз чIуру кици­кар, чумалар, инияр ва маса емиш-майва дигмиш жедай. Гатун вахтунда хуьруьн аялриз виридалайни  кIа­ни некьийрин дад рикIе­лай алатдани мегер! Куьгьне хуьруьн уьруьшар ширин цин булахар галачиз фикирдиз гъиз жедач. Чаз бахчаяр авай, абуру емишарни гузвай, инсанри ял ядай чкаярни тир. Бахчайра хуьруьнвийрин са шумуд несилдин рикIел аламай тарарни гьалтдай. Колхоздихъ тежрибадин чешне яз цанвай кьве гектардин ичинни чуьхверрин акурдан рикIе­лай тефидай хьтин багъни авай. Хуьр куьч хьайидалай кьулухъ гзаф йисар ала­тайлани, заз чидайвал, вичихъ иесивилелди гелкъвез­ва­чиртIани, а багъ амай. Анай кIан­д­ай­давай емишар кIватIиз, консервийрин заводдиз вахкуз жедай.

Чи хуьруьнви, рагьметлу Къурбан халуди чуьлда-тама чIуру къелемриз къени емишрин тIурар гудай­. Гуьгъуьнлай, цIийи чкадиз куьч хьайидалай кьулухъни ада и кар акъвазарначир. Халкьдин ри­кIелай ракъур­ тийизвай гуьмбет хьиз, ЦIийи Макьа­ гилани Къурбанан багъ ама. Куьгьне хуьруьнвийрикай раха­дай­ла, зи рикIел фекьи Гьажимирзени хквезва. Ам, Кьулан Азия­да, бел­ки, Бухарада, кIелна, исламдин дерин чирвилер къачунвай вичин девирдин алим тир. Ихтилатрай заз чидайвал, виликамаз аян хьана, ада вичин уьмуьрдин юлдашдиз эверна, чеб кьведни санал рекьидайдакай ла­гьа­най. Гьада лагьайвал хьунни авунай, пакад юкъуз абур кучукнай.

Чи хуьр гилани Макьарин ви­релди­ машгьур я. Зи рикIел алама, аял чIа­вуз вире яд, гьамга хьиз, михьи тир: адан лап юкьвал кьван ­сирнав авурлани, дегьнедай ргаз акъат­завай булахар аквадай. Вире кьериз-цIаруз балугъарни жедай. Чна абур рапарикай авур кIирерал­ди кьадай. Хъуь­тIуьз вир муркIадин яцIу къатуни кIев­дай, а муркIадикай чна кIусар хадай ва абур тухвана бузханада хуьдай. Вирин вини пад чIехи таму кьунвай, кьве километрдиз кьван фенвай дередин кьилени дарман цин чешмеяр авай.

Мадни чи хуьр картуфралди машгьур тир. Кьасумхуьруьн гьаф­те-базардал, Макьарин картуфар амаз, масабур къачудачир. Чна канабарни цадай. Канабдин рухар ла­гьайтIа, гьар са кIвалин чилик квай. Канабдин гъаларикай техилар твадай еке ва тIарам,  чуваларни храдай, хуьруьн кIвалахра чарасуз герек епер ва цIилерни ийидай. Канабдин фин недай тIямлу затIарик кутадай, месела, — мех­кIуьтдик.

Гила гьар са туьквенда маса гузвай  кендирагъни ийидай. Чи са дагъда шамагъаждин там экъечIза­вай. Гат­фарин кьиляй шамагъаждик миже акатиз  эгечIайла, адалай хам алуддай, ам хъенчIин къапуниз кIватI­­­дай. Жуфтдиз кIевай а къапунин кIаникай гъвечIи тIеквен тадай. Къаб цIал эцигдай, шамагъаждин хам цIраз эгечIай­ла, арадал атай кендирагъ тIеквендик кутунвай маса гъвечIи къапуниз авахь­дай. И жуьреда сарар михьдай паста эвездай затIни жезвай, гьам аялриз, гьамни чIехибуруз машгъулатни.

Вирелай вине Ругунрин хуьр авай, чи виридалайни мукьва къуншияр. Муькуь къуншияр — Сарагрин хуьрни галаз абур Кьурагь райондик акатзавай. Мадни чи къуншияр тир ХпитIар, Хутаргъар, Кьеан, Бигер. Ибур вири, чи хуьрни кваз, Ялцугърин хуьруьн советдик акатзавай. Гьайиф хьи, и къадим хуьрерикай къе садни амач.

Чи хуьряй Кьасумхуьрел 17 километр мензил авай. Аниз чун Ялцу­гъай, Вини Арагъай, агакьдайла, Алид­хуьряй яна физвай. Райцентрадиз, базардиз ва я маса са дерди­дал яхдиз физ вердиш тир. Гьеле 1965-йисалди гьатта Дербентдизни рейсинин автобусар авайди тушир. ЧIехи бубади зун, 2-класс куьтягьна­вай гада, вичихъ галаз Кьасумхуьрел гьикI тухванай­тIа, зи рикIел алама. Аниз заготконторадиз чна гамиш гьалнай, ам вахкана, нянихъ кIвачи-кIвачи кIвализ хтунни авунай. Яраб гилан цIуд йисавай гададивай йикъа гьихьтин рехъ атIуз жедатIа?..

Урус чIалай элкъуьрайди А.Омаров я.