ЦIи чна “Шарвили” эпосди сувар 19-сеферда къейдна. Яшариз килигайла, ам же­гьил я. Амма адахъ тарихдин дерин дувулар­ ава. И кардикай къенин аямдин несилриз, иллаки жегьилризни аялриз, я чида, я ерли чидач­. Гьа са чIавуз, гьар са вакъиадин хьиз, чи мил­ли суваррин, гьа жергедай­ яз, “Шарвилидинни” тарихдикай чир хьайи­тIа, адан мана-метлебдин, несилриз ам гереквилин, важиблувилин гъавурда хъсандиз акьада. И карди гьар са кас руьгьдай, зигьиндай къуватлу ийидайдални шак алач…

Шарвилидикай эпос, гьакI суварни чи халкьдив, чи къенин несилрив акьван ре­гьят­­даказ агакьайди туш. А рехъ гзаф тIва­ла­­­ри­ни хъутIалри, лугьудайвал, ам та­кIан­буру эн­гелариз, гагь-гагь гьатта инкаризни хьана.

Ингье, а вахтар чи тIвар-ван авай алим, ли­тературовед, ДГУ-дин профессор Гьажи Гьуьсейнович Гашарова гьикI рикIел хкиз­ватIа:

— Чи кьилин “идеологри” а вахтара “Лезги куьче”, “Къумукьрин чуьл”, “Дарги парти­занар” ва миллетдин тIвар кьазвай маса келимаяр (эсеррин тIварар) акурлани, абур миллетчивилин, яни са миллет маса миллетдиз акси акъвазарзавай  лишанар яз гьисабдай.

“Шарвили” эпос авайдан ван хьайила, бес чпихъ ахьтин эсерар авачирбур кис жедайни? “Къагьриманвилин манияр” ктабдайни (ана “Шарвили” эпосдин бязи паярни гьатнава — М.Ж.) зав 1976-йисуз а чIаван обкомда кьиле фейи са ижласдал чIехи туьнбуьгь агакьарайди я.

“Лезгийрин ашукьрин шиират ва литература” ктабдин тамам тираж терг ийиз алахънай. Пуд касди, тIвар-ван авай алимри, рецензияр гайила, анай миллетчивилин са лишанни жа­гъун тавурлани, ктабдай са шумуд чар акъудиз тунай…”

 ( “Лезги газетдин” 2013-йисан20-июндин нумра ).

Эпос майдандиз акъуддайла гьалтай бя­зи азабрикай а эсер урус чIалаз элкъуьрай шаир ва публицист Ризван Ризванова суьгьбетзава:

— 25 йис идалай вилик (суьгьбет 1990-йисуз кьиле физва — М.Ж.) тIвар-ван авай критик Наталья Капиевади (“Литературная Россия” газет, 12-июнь, 1964-йис) кхьенай: “Халкь­дин дерин къатара вахтуналди хуьзвай куьгьне хазинаяр хабарсуздаказ чи йи­къа­рани жагъун мумкин я.  Гьа икI, Забит Риз­ванова ва Байрам Салимова халкьдин сиверай кхьена, лезгийрин къуватлу ва гьахълу игит Шарвилидикай туькIуьрнавай чIехи эпос яратмишна. Халкьдиз кIан хьайила, Шарвили­ди вичин туруналди дагъларай рекьер акъуд­дай: имни дагъвийрин арада акьалтIай игитвилин лишан тир… Икьван чIа­валди лезгийрихъ эпос авач лугьуз тестикьарзавайди тир. Анжах ам аваз хьана кьван, вични гзаф иер, инсанперес эпос! Бес им девлет тушни!”

Гьа йисуз (1964-йис, 4-март) чи “Ком­му­нист” газетда (гила “Лезги газет” — М.Ж.) “Шарвили” эпосдай са шумуд кьил чапна. Гуь­гъуьн­лай эпосдин са бязи кьилер лезги радиодайни кIелна. А чIавуз “Шарвили” авайвал вири чапдиз гьазуруникай ихтилатар физ­вай. Адаз Махачкъаладин ва Бакудин алимри хъсан рецензиярни кхьенай. Амма са бязи ксарин ма­нийвал ва а девирдин “зас­тойный” вакъиаяр себеб яз “Шарвили” эпос кIел­дай­бурув агакь­начир. Халкьдин кьилин винизвал ва адан культурадин чIехи дамах тир шагь эсер чи­не­бан кьацIарикай садал эцигна…

( “Коммунист” газетдин 1990-йисан 19-январдин нумра ).­

Яргъал тир дегь девиррани гагь са, гагь ма­са душманар — чапхунчияр “Шарвили” эпос чи халкьдивай къакъудиз алахъайди я. ГьикI хьи, душманриз чизвай, руьгь къакъудайла, халкь рекьида. Амма асиррин дерин къатара кьилел атай гьадисайривай я чи руьгь, я чи халкьни магълубиз хьанач! КIуса­риз, чIукариз, дестейриз пайиз хьанатIани, санлай къачурла, ам сагъдиз амукьна! Чавни эпосдин кьилди-кьилдин махар, риваятар, манияр, кьисаяр агакьна.

Ихьтин дерин тарих авайди эпосди вичини субутзава. ГьикI хьи, ана чи  улу-бубай­рин векилри цIуз, циз ва маса гъуцариз ибадат ийизвай вахтарикайни суьгьбетзава.

А тарихдикай “Шарвилидин” сад лагьай суварин мярекатдал а чIавузни, гилани суварин кьилин спонсор ва адан тешкиллувилин комитетдин председатель тир Имам Музамудинович Яралиева авур докладдани лагьанва:

— Жемятар! Къенин чи сувар гьелелиг чаз адет тахьанвайди я. Им надир, халкьдиз лап ахварайни такур хьтин сувар я. Эхиримжи кьве агъзур йисуз чи хейлин суварар лезгийриз хас туширбур хьана. Кавказдин Алпан пачагьлугъда, лезгийрин уьлкве чукIуриз алахъай хашперес мавгьуматди са цIуд кьван суварар туна, гуьгъуьнлай, са агъзур кьван йисар алатайла, лезгийриз мусурман дин ибадат авун кьисмет хьана. Къени и  диндиз чна ибадат ийизва, гьар йисуз Сив хуьнин сувар, Къурбанд сувар къейдзава. Мумкин я, гьеле и кьве имандилай вилик лез­гийрин арада персиянривай къачур цIун суварни къейд ийиз хьун…

( “ЛГ”-дин 2000-йисан 29-июндин нумра ).

Ихьтин шартIара мегер сагъ, битав эсер — игитвилин эпос хуьз регьят жедайни?

Эпосдин тарихдикай профессор Гь.Га­шарова генани суьгьбетзава: — Чаз чидай делил­ралди, эпос чи халкьди вич халкь яз гьисс авур девиррилай инихъ арадал атана. Халкьдин, Ватандин азадвал, битаввал, аслу туширвал хуьнин идея садрани куьгьне тежедай, эбеди хци яз амукьдайди я. Гьа идеяди халкьдин игитарни тербияламишзава. Гьар са девирдихъ вичин игитар хьана, инлай­ кьулухъни жеда. Вири абур Шарвилидин руьгь, рехъ, рекьин тийирвал давамарза­вайбур я. Давдакь, Гьажи Давуд, Куьре Ме­лик, Ярагъ Мегьамед, Кьуьчхуьр Саид ва мсб…

Алимдин фикир давамарун яз, за лу­гьуз­ва: чи къенин йикъарин игитарни — 1999-йисан август-сентябрдин вакъиайра игитвал къалурай ополченцийрихъ, аскеррихъ, офицеррихъ галаз санал гуьгъуьнлай машгьур хьайи Радим Халикьов, Зейнудин Батманов, Артур Бабаев, Мегьамед Нурбагандов ва икI мадни Шарвилидин невеяр, адан рехъ, ирс давамарзавайбурукай я.

ЧIехи арифдар  Агьед  Гьажимурадович Агъаева  лагьайвал, игитар ва игитвал ­садрани рекьидач. Абурукай цIийи несилри цIийи-цIийи дастанарни, махарни, риваятарни, поэмаярни кхьин хъийида. Яни “Шарвили” эпос мад ва мадни асирра давам ва цIийи жеда…

Эпос ва адахъ галаз суварни къенин йи­къа­рив агакьарун патал гзаф алимри, арифдарри, теснифчийри кIвалахна. Абурун  жергеда чна винидихъ тIварар кьунвайбурулай гъейри, Александр Назаревич, Расул Мегьа­медов, Камил Султанов, Агъалар Гьажиев, Фи­руза Вагьабова, Айбике Гъаниева, Малла Ва­гьабов хьтин нуфузлу алимри, Алирза Саидов, Искендер Къазиев, Ибрагьим Гьуьсейнов, Ханбиче Хаметова, Абдул Фетягь, Исми­хан Къадимов, Эседуллагь Наврузбегов, На­риман Самуров, Дашдемир Шерифалиев хьтин шаиррини гьикаятчийри, драматургри, Сейфеддин Сейфединов, Марат Гъаниев, Имамали Халилов, Мегьамед Агъабалаев, Шериф Шагьмарданов, Дарвин Велибегов, Жавид Агъамирзоев хьтин художникри, цIуд­ралди манидаррини кьуьлердайбуру, пагьливанри кье­тIен роль къугъвана.

Винидихъ тIвар кьунвай вири авторрикай ва абурун эсеррикай, “Шарвилидин” саки ви­ри суваррин гьакъиндай материалар кхьиз, гьазуриз, тапшуругъар гуз, жуьреба-жуьре конкурсрик кьил кутаз, теклифар, хъсан тежриба раиж ийиз, эпосдин идеяяр халкьдиз мукьва ийиз кIвалахай ва кIвалахзавай  хайи “Лезги газетдин” ва адан литературадин отделдин тIварарни (редактор — М.Ж.) кьун кутугнава. Газетди акъуднавай кьван материалрикай Шарвилидин кьилдин махсус ктаб туькIуьриз жедай…

Ингье гила Дагъустанда ва адалай къецени вири халкьари вичиз итиж ийизвай гурлу ва метлеблу сувар арадал атанва. И карда яратмишдай ксари хьиз, Кьиблепатан Да­гъустандин саки вири районрин регьберри, республикадин парламентдин, гьукуматдин, жуьреба-жуьре ведомствойрин, телевиденидин, газетринни жур­налрин, радиодин, институтрин, общественный тешкилатрин векилрини еке роль къугъвана. Ахцегь райондин руководстводи ва жемятди кутур пай иллаки чIехиди ва баркалладиз лайихлуди я. Лап гзаф карчийрини и сувариз кьетIендиз куьмекзава, абурун тIварар раиж тавун тIа­ла­бай­виляй, чна кхьизвач.

Хейлин ксар чи арада амач, рагь­мет­диз­ фенва. Къуй чпин сурарал нур къурай! Чан аламайбуруз нуьсрет гурай! Абурун зегьметар, алахъунар бада тефейди чи тес­тикь хьанвай сувари  мад сеферда субутзава.

Амма яваш-яваш и суваризни тегьнеяр ягъиз, алакьайтIа, ам зайифариз алахънавай къуватрини чпикай хабар гузва. Абуру чеб Ин­тернетда мадни викIегьдаказ тухузва. Эпосдикай, адан кьилин игитдикай, сувар­ ту­хуз­вайбурукай рикIел атай вуч хьайитIани  лу­­гьузва. Гьайиф чIугваз тазвайди а кар я хьи, ибурук чеб лезгияр я лугьузвайбурни ква. Лезги халкьдин игитвилин эпос гьинай — адаз тегьне язавай лезгияр гьинай?

Мад са карди чун тажубарзава: лезгийрин бязи мярекатар тешкилдайла, республикадин маса пипIерани гьа юкъуз лап “важиблу” мярекатар арадал къведа. Яни халкь са шумуд патал пай жеда.

Чаз Ярагъ Мегьамедан руьгь, ирс багьа я. А чIехи Ярагъвиди лезгийрин тIвар а четин девирра вичин милли азадвилин илимдалди вири дуьньядиз машгьур авуна! Адан ирсини — весийри сифтени-сифте инсандин намусдин, руьгьдин азадвал, инсанвилин ерияр хуьниз, мягькемаруниз эвер гузва. И кар патал женг чIугун лазим я. И кар чизвай сада­ни адан мярекатдикай кьил къакъуд­дач.

Шарвилини чи халкьдин руьгь, ирс, къанажагъдин уяхвал къалурзавай, вични 2000, гьадалайни гзаф йисар идалай вилик халкьди арадал гъанвай, къени вичи халкьарин азадвилин, садвилин, хушбахтвилин, дуьньядин саламатвал хуьнин, динрилай, миллетрилай аслу тушиз, сада-садаз гъил яргъи аву­нин асул метлебриз къуллугъзавай эсер я. Адан бинедаллаз 19 йис идалай вилик суварни арадал атана. Вични гьар йисан июндин вацран эхиримжи киш юкъуз тухун вирибуру сад хьиз кьабулнава. Кьве йисуз сив хуьнин вацрал гьалтайвиляй, ам кьулухъ чIугунай.

ЦIи и кьве чIехи мярекат гьа са юкъуз тешкилайвиляй, Ярагъ Мегьамед кIанз, па­ра­бурувай гьадан мярекатдиз, Шарвили кIанз, парабурувай Ахцегьизни физ тахьай­ди тайин я. ИкI тахьун лазим тир. И кьве мя­­­­рекат са йикъал  гьалтунин себеб гзафбуру къейдзавайди хьана кIанзавач. Чаз ам дуьшуьшдай хьайи кар хьиз кьабулиз кIанзава. Гьакъи­къат гьихьтинди ятIа Сад Ал­лагьдиз хъсандиз чида. Чна гележегда ви­ри халкь патал еке метлеб авай мярекатар са йикъал гьалт тийи­дайдак умудар кутазва.

Куьрелди, чи халкьар агудзавай, ви­ри­бу­руз садвал, уяхвал, аслу туширвал, са­да-сад­ иливарун, кьабулун раижзавай михьи чешмеяр гьакI михьидаказ хуьн, чирун, вилик­ди тухун чи вирибурун везифа тушни? Абур сад-садаз къарши эцигиз хьайитIа, бажагьат чун къуватлу жеда.

Мердали Жалилов