Алатай гьафтеда Дагъустандин меркезда  “Дагълух чкада куьчери къайдада кьиле тухузвай  хипехъанвилин хел вилик тухунин ва Россиядин регионра яшайишдинни экономикадин месэлаяр гьялунин  карда ада къугъвазвай роль” темадай регионрин уртах илимдинни тежрибадин конференция кьиле фена.

Мярекат Дагъустандин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводи ва Россиядин хипехъанрин Милли союзди РФ-дин  хуьруьн майишатдин министерстводин куьмекдалди тешкилнавай.

Конференция ачухунин  мярекатда РД-дин Гьукуматдин Председатель Артем Здунова, адан заместитель – РД-дин  чилин ва эменнидихъ галаз алакъалу месэлайрай министр Екатерина Толстиковади,  РФ-дин Минсельхоздин малдарвилин ва маларин жинсерин месэлайрал машгъул Департа­ментдин директордин заместитель Галина Сафинади, РФ-дин хипе­хъанрин Милли союздин генеральный директор Михаил Егорова, гьакIни са жерге маса идарайрин къуллугъчийри ва уьлкведин хуьруьн ма­йишатдин суьрсет гьасилзавайбуру — Россиядин Федерациядин цIу­­­далай гзаф субъектрин векилри иштиракна.

Артем Здунова къейд авурвал, алай вахтунда Дагъустанда жемиятдин яшайишдин вири  терефар  цIийи хъувунин гьерекат кьиле физва,  ам республикадин экономикадин асул хилез — хуьруьн майишатдизни талукь я.

“Дагъустандин тIебиатдин шар­тIари ва яшайишдин ирсини чаз хуьруьн майишат, гьа жергедай яз малдарвал  амай хилерилай йигиндаказ  виликди тухуниз эвер гузва.  Ина  куьчери малдарвилин вичиз тешпигь авачир къайда арадал атанва, республикада маларин жинсериз талукь майишатар хуьз алакьнава, абуру хуьруьн майишатдин гьайванар хуьдай ва артухардай мумкинвал гузва. Къенин мярекатдин сергьятра аваз чна и хел алай аямдин истемишунрив кьадайвал виликди тухунин  серенжемар кьабулун лазим я”, — лагьана ада.

РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министр Абдулмуслим Абдулмуслимова малумарайвал, Дагъустандихъ хуьруьн ма­йишатдин рекьяй еке мумкинвилер ава.

“Ина Россияда, санлай къачурла, авай кьадардин вадай са пай  лапагар ва цIегьер (уьлкведа 1-чка),  5 процентдилай гзаф малар (3-чка),  уьлкведа гьасилзавай ципицIрин санлай къачур кьадардин тахминан  пудан са пай (2-чка), 8 процент майваяр (1-чка),  4 процентдилай гзаф емишар (7-чка),  уьлкведа гьасилзавай сарин кьудан са пай (1-чка) ава”, — лагьана ада.

А.Абдулмуслимова  хипехъанвал республикадин агьалияр патал  экономикадин адетдин хел ваъ, яшайишдин  адет ва гзаф миллетрикай ибарат культурадин къакъудиз тежер пай тирдакайни лагьана.

“Эгер лежбервилин хиле дегишвилер хьайи йисара уьлкведин  лапагрин ва цIегьерин кьадар,  санлай къачурла, тахминан пуд сеферда тIимил хьанатIа, Дагъустан ла­паг­рин ва цIегьерин суьруь  неинки хуьз, гьакIни виле акьадайвал артухариз алакьнавай  тек са регион я. ТIебиатдин шартIар ина дагълух куьчери хипехъанвилин хел вилик­ди­ тухун патал лап къулайбур я. Ста­тистикадин,  2018-йисан 1-ян­вар­дин делилралди, респуб­ликада авай лапагрин кьадар 5,3 миллион­диз барабар тир, абурукай 1,6 мил­лион лапаг хуьруьн майишатдин кар­ханайрин хсусиятда ава, 2,4 мил­лион — КФХ-ра, 1,3 миллион  ЛПХ-ринбур я”, — къейдна министрди.

Ада гьисабзавайвал, Дагъустандин халкь зегьметдал гзаф рикI алайди хьуни, махсус программайрин сергьятра аваз государстводин патай куьмекни агакьайла, хипе­хъан­вилин хиле  хъсан нетижайрив агакьардай мумкинвал гана.

“2017-йисуз республикада 33 агъзур тонн лапагрин як, 14,3 агъзур тонн сар, 115 тонн лапагдин ниси гьасилнава. Гьакъикъатда  Россиядин мулкунал “Дагъустандин лапагдин як” лугьудай бренд арадал атанва.  Гьар йисуз Россиядин регионриз  Дагъустандай я чан аламаз, я тукIунваз  (як яз)  750 агъзур  лапаг рекье твазва. Дагъустандин гьерен якIуз муьштерияр  къецепатан уьлквейрани пайда хьанва. Алай йисан сад лагьай паюна Ирандиз республикадай лапагдин 1650 тонн як маса ганва”, — малумарна А.Абдулмуслимова.

Дагълух хипехъанвиликай, Россиядин хипехъанвилин ва цIе­гьерхъанвилин важиблу паюникай Михаил Егоров рахана. Кьилди къа­чуртIа, ада рикIел хкайвал,  Да­гъустанда хипехъанвилин хилехъ  кьетIен тарих ава.

“Ина арадал гъайи “Лезги  жинс” 1912-йисуз кьиле фейи  лапагрин сад лагьай выставкада майдандиз акъудайди я. Са шартIни алачиз, им хуьн ва раиж авун лазим тир та­рих я”, — къейдна ада.

Галина Сафинади уьлкведин хипехъанриз государстводин патай куьмек гунин къайдайрикай суьгьбетна.

“2017-йисалай инихъ  государстводи 26 хиляй субсидийралди куьмек гузва. Алай вахтуналди тахминан 39 миллиард манат чара авунва. ГьакIни чна документдин проект гьазурнава,  адал асаслу яз  къенин юкъуз уьлкведа еке игьтияж арадал атанвай  селекциядинни генетикадин центраяр тешкилуниз ийизвай 20 процентдилай 40 процентдив агакьдалди харжияр эвез хъувун фикирда кьунва”, — лагьана ада.

Конференциядал Калмыкия Республикадин хуьруьн майишатдин министр Баатр Болаев, Россия­дин государстводин аграрный  университетдин — К.А.Тимирязеван тIварунихъ галай МСХА-дин фа­куль­тетдин декан Юсуп Юлдашбаев,  Кеферпатан Кавказдин федеральный илимдин аграрный  центрадин директор Валерий Кулинцев, Алтай Республикадин хуьруьн ма­йишатдин министрдин заместитель Валерий Тымтышев, РД-дин Ногъай­ райондин кьил Мухтарбий Аджеков ва са жерге маса ксар рахана.

Абуру вирида вири регионар  патал сад тир месэлайрикай, кьилди къачуртIа, жинсинин гьайванар гьасилдай репродукторар, сар, як ва нек гьялдай гужлу карханаяр бес кьадарда тахьуникай, яйлахар усал хьуникай, производствода илимдин агалкьунар  зайифдаказ  ишлемишуникай лагьана.

Арадал атанвай гьаларай экъе­чIунин серенжем яз, и хилериз талукьарнавай федеральный дережадин  цIийи программа туькIуьру­нин, дагъ­лух мулкар ва куьчери мал­­дарвал вилик тухунин гьакъиндай законар  кьабулунин, нетижада нормативно-правовой база хъсанарунин, усал хьанвай чилер  гуьнгуьна хтунин кIвалахар кьиле тухудайла илимдин агалкьунар гегьеншдаказ ишлемишунин, мукьвал тир рагъэкъвечIдай патан уьлквейрин базарриз экъечIуналди  маса уьлквейриз маса гузвай якIун кьадар артухарунин гьакъиндай къарар кьабулна.

Гуьгъуьнлай конференциядин иштиракчияр  Махачкъаладин сар гьялдай фабрикадиз фена, ина абур  производство кьиле физвай жуьредихъ галаз таниш хьана.

Илимдинни тежрибадин конференциядин кIвалах  Салатавиядин дагъларин яйлахра давам хьана. Ина, гьуьлуьн дережадилай 1600 метрдин кьакьанда, Буйнакский райондин Чиркей хуьруьн уьруьшра  дагълух чкайра лапагар хуьнин къайдайриз талукь семинар кьиле фена.

Республикада арадал гъанвай  лапагрин жинсерин выставкани гьа ина кьиле фена. Дагъустандин дагъ­дин жинсинин хипер пуд майишатди — Буйнакский райондин “Архар” КФХ-ди, Казбек райондин “Яру Октябрь” СПК-ди ва “Алмак” ООО-ди майдандиз акъуднавай. Андидин жинсинин лацу лапагар Гуьмбет райондин “Мехельтинский” СПК-ди, гьа и жинсинин чIулав лапагар Ботлих райондин “Гурхел” СПК-ди,  лез­ги жинсинин гьайванар  Рутул райондин “Восток-2” СПК-ди ва Тушинский жинсининбур Хунзах райондин “Стелла” СПК-ди гъанвай.

Мярекат шад гьалара кьиле фена. Эхирдай Дагъустандин  хъипехъанвилин хилен пешекарриз Россиядин хипехъанрин Милли союздин ва РД-дин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин минис­терстводин патай гьуьрметдин грамотаяр гана.

Жасмина Саидова