СтIал Сулейманан уьмуьрдикайни­  ярат­­мишунрикай икьван гагьди цIуд­ралди илимдин эсерар — макъалаяр, очеркар­, монографияр арадал атанва. Абурун­ арада философиядин илимрин доктор, про­­фессор Агьед Агъаеван  эсерри иллаки­ кье­тIен чка кьазва. Шаирдин яратмишунри, жегьил чIа­ва­лай эгечIна, Агьед Агъаеван ди­къет желбнай. Адакай вичин сад лагьай ма­къала алимди 1954-йисуз, урус чIалал кхьена, «Дагестанская правда» газетдиз акъуднай­.

СтIал Сулейманан ирс ахтармишун А.Агъаева  гуьгъуьнин йисарани давамар­най­. Адан зегьметдин нетижа яз, шаирдин уьмуьрдинни яратмишунрин рекьикай кьве монография арадал атанай. Абурукай сад лагьайди 1955-йисуз лезги чIалал акъатнай. Монографияда  шаирдин яратмишунриз гегьеншдиз ва илимдин рекьяй вини дережада аваз къимет ганвай. Ам кхьидайла, алимди вичелай вилик садани кардик кутун тавунвай архиврин материалрикай,  шаирдин акьван гагьди санани чап тахьай эсеррикай, адахъ галаз са девирда яшамиш хьайи инсанрин рикIел хкунрикай ва маса чешмейрикай хийир къачунай.

А.Агъаева вичин ахтармишунар СтIал Сулеймана дидед чIалал кхьей эсеррин бинедаллаз кьиле тухванай, и кардини адан монографиядин къиметлувал артухарзавай­. Адалай вилик чIехи устаддикай кхьенвай авторрин чIехи пай маса миллетрин векилар тир ва чпиз лезги чIал чин тийизвайвиляй абур, шаирдикай кхьидайла, адан шииррин урус чIалаз авунвай зайиф таржумайрал бинеламиш хьанвай, и кардини абурун кIвалахдин къимет са кьадар агъузарзавай.

Агьед Агъаеван 1955-йисуз СтIал Сулейманакай акъатай монография чIехи шаирдиз бахшнавай сад лагьай илимдин зурба эсер яз гьисабиз жеда. Ктабда шаирдин уьмуьрдизни яратмишунриз талукь къимет­лу малуматар ганва. Ам вичелай вилик акъат­навай ктабрилай тафаватлу я. Монографияда тек са СтIал Сулейманан уьмуьрдикайни яратмишунрикай ихтилат физвач. Ада тамам са девирдин — ХIХ асирдин эхиррин ва ХХ асирдин сад лагьай паюнин сифте кьилерин — панорама ганва, шаирдин шииратдин чешмеяр къалурнава. Адан яратмишунрин рагъэкъечIдай патан поэзиядихъ галаз авай алакъайрикай раханва. СтIал Сулейманалай вилик ва адахъ галаз са  девирда яшамиш хьайи лезги шаиррин яратмишунриз къимет ганва. Шаир яшамиш хьайи девирда кьиле фейи жемиятдин, сиясатдин ва медениятдин кьетIен вакъиаяр къалурнава.

Агьед Агъаева СтIал Сулейманан яратмишунриз ганвай къимет а девирдин литературоведенидин шартIарихъ ва дережадихъ галаз алакъалу тир. Классикрин эдебиятдин ирсиниз къимет гудайла,  алим тарихдин вакъиайриз гьахълу къимет гунин принципрал бинеламиш хьанвай. Им дуьз рехъ тир ва гьавиляй Агьед Агъаева гьам СтIал Сулейманан, гьамни маса лезги классикрин — Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Алибег Фатагьован ва масабурун эсеррикай авунвай веревирдер вири дуьзбур тир.

1963-йисуз Агьед Агъаева СтIал Сулейманакай урус чIалал вичин кьвед лагьай монография акъудна. Ам алимдин 1955-йисуз лезги чIалал акъатай сад лагьай монографиядин таржума ва тикрар тушир, авторди шаирдикай гуьгъуьнин йисара  кьиле тухвай   ахтармишунрин нетижа тир.

Монография сифте гафуникай, кьуд паюникай ва  нетижадикай ибарат я.  Сад лагьай паюна автор чи халкьдин тарихдикай, XVIII-XIX  асиррин лезги эдебиятдикай, 1905-1907-йисара Урусатда кьиле фейи ва­къиайрин таъсирдик кваз  чи халкьдин милли къанажагъда кьиле фейи дегишвилерикай раханва.

Кьвед лагьай паюна алимди СтIал Сулейманан уьмуьрдин рекьиз вил вегьенва, адан шаирвилин ва ватандашвилин кьа­тIунар  арадал атунин ва  вилик финин девирар къалурнава. Шаир Бакуда, Генжеда ва Юкьван Азияда хьуникай ихтилатна­ва. Советрин гьукумат арадал атайдалай кьулухъ адан уьмуьрда ва дуьнья акунра кьиле фейи дегишвилерикай, ада кьиле тух­вай кIвалахрикай веревирдер авунва.

Монографиядин пуд лагьай пай шаирдин яратмишунриз бахшнава. Малум тирвал, СтIал Сулеймана шиирар кхьиз жегьил чIаварилай башламишнай. Адан сифтегьан шииррикай, мисал яз, «Дербент шегьер»,  «Тават», «Билбил», «Кавха» ва масабур къалуриз жеда. Абур кхьей девир шаирдин яратмишунра «сифтегьан камарин девир» тир ва гьавиляй а чIавуз арадал атай эсерра са тIимил нашивални, тежрибасузвални хьун тIебии кар я. Амма къвердавай Сулейманан чIалара хцивал, устадвал ва камилвал гьатзава. Шаирди уьмуьрда вичел гьалтзавай татугайвилер русвагьзава.  Адан яратмишунрин и девирдикай рахадайла, Агьед Агъаева къейдзава:  «СтIал Сулейманан поэзияда цIийи жуьредин эгечIун арадал къвезва. Гила ада гьукум гвайбур русвагьзава, адан  шиирра са жизвини насигьатар, риторика, дидактика амач… Шаирди социальный адалатсузвилиз акси яз мердвилелди женг чIугвазва, Эффенди Капиеван гафаралди лагьайтIа, адан социальный протест  кьилди ксарин гьахъсузвилериз акси  хьуналди къиметлу я».

Монографиядин и паюна Агьед Агъае­ва СтIал Сулейманан сатирадин шииррин поэтикадизни фикир ганва. Ина гьакIни адан революциядиз талукь шииррин, сия­сатдин­ лирикадин, дидактикадин поэзиядин кье­тIен­вилерни къалурнава. Шаирдин эсеррин стилдикай веревирдер авунва ва художественный рекьяй абурун метлеблувал ачухарнава.

Монографиядин кьуд лагьай пай Агьед Агъаева СтIал Сулейманан яратмишунрин идеядинни эстетикадин позицийриз бахш­нава. Автор шаирдин эсерриз фольклорди авунвай таъсирдикай ва  алай девир патал абурун важиблувиликайни  раханва.

Агьед Агъаеван сад лагьай монография хьиз, кьвед лагьай монографияни литературоведри, критикри ва кIелдайбуру хъсандиз кьабулнай ва абуру адаз чIехи къимет ганай. А девирдин газетра ва журналра ктабдикай цIудралди рецензияр  ва веревирдер чап хьанай. КIелдайбурун гегьенш къатарин тIалабуналди монография 1975-йисуз, са тIимил куьруь авуна, цIийи кьилелай чап хъувунай.

Винидихъ чна тIварар кьур монографийрилай гъейри, Агьед Агъаева СтIал Сулейманакай цIудралди макъалаяр ва очеркар кхьена, газетрин  ва журналрин чинриз акъуд­най. Абуру алимди СтIал Сулейманан яратмишунриз чIехи къимет гунин  шагьидвал ийизва.

1950-йисарилай эгечIна, 1990-йисаралди СтIал Сулейманан шииррин саки вири кIватIалар Агьед Агъаева чапдиз гьазурна, акъуднай. Алимди иштирак авуналди ва я адан регьбервилик кваз, СтIал Сулейманан эсерар урус чIалални чап авунай.

Гьам Советрин гьукуматдин девирда,­ гьамни гуьгъуьнлай вахт-вахтунда бязи­ ксар СтIал Сулейманаз акси кампанияр теш­килиз, адан эсеррин къимет агъузариз, ам ашукь хьиз, Сталинан девирдин тарифдар­ хьиз къалуриз алахънай. Гьар сеферда­ газетра ва журналра чIехи ша­ирдиз акси­ ма­къалаяр пайда хьайила­, А.Агъаева абуруз­ жавабар ганай, абур кхьенвай ксар рус­вагь­най, графоманрив чIехи шаирдин тIвар­цIел леке гъиз туначир.

Суал майдандал къвезва: СтIал Сулейманан яратмишунри квелди зурба литературоведдин ва философдин дикъет желбнай? Сифтени-сифте ам шаирдин инсанви­лин къилихри, гражданвилин позицияди, адан яратмишунра авай милли колоритди, веревирдерин камаллувили, эсеррин чIала, образри, поэтический кьатIунри ва маса­ кье­­тIенвилери чпел желбнай. Гьавиляй уьмуьр­дин эхирдалди ам СтIал Сулейманан­ яратмишунрал машгъул хьанай.

Малум тирвал, алатай асирдин 30-йисара, Советрин Союзда репрессияр гатIунай чIавуз, Дагъустандани са тахсирни квачир, къени, дугъри, намуслу инсанар, гьукуматдин къуллугъчияр, халкьдин арада гьуьр­мет авай ксар, илимдин ва яратмишунрин векилар дустагъра тунай.

А чIавуз гьукум гвайбуру СтIал Сулейма­наз дустагъра тунвай тахсирсуз инсанар — Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретарь хьайи  Нажмудин Самурский, литературовед Гьажибег Гьажибегов ва масабур, халкьдин душманар хьиз, русвагьун эмир ганай. Амма шаирди абуруз яб ганачир ва вичин намусдал са жизвини леке гъаначир.

Уьлкведа ва республикада кьиле физвай къанунсуз крари адан рикIиз гзаф тIарвал гузвай. Гьажибег Гьажибегован тахсирсузвал­ субутун паталди шаир респуб­ликадин НКВД-дизни фенай, ам дустагъдай ахъаюн­ тавакъу авунай. Амма яшлу шаир­диз яб гудай кас хьаначир. ЯтIани, шаирди авур и гьерекатдини адан мердвал, викIегьвал, инсанвилин дережадин винизвал субутзава. ЧIехи шаир гьа ихьтин къилихрин иеси тирвиляй Агьед Агъаева адан инсанвилиз ва яратмишунриз  рикIин сидкьидай гьуьрметзавай.

СтIал Сулейман себеб яз, Агьед Агъаеваз зиянар хьайи вахтарни хьанай. И кардикай вичин рикIел хкунра Виридуьнья­дин информатизациядин академиядин академик Шихсефи Сефиханова икI кхьизва: «1961-йисуз, гьикI ятIани, Хрущева­ СтIал Сулейманан «ГьажикIа» шиир кIелзава ва ада шаир вичи тухузвай сиясатдиз акси­ акъатзавайди хьиз гьисабзава, ам партиядин жергейрай акъудун эмир гузва, гьакIни Ставрополдин типографияда акъа­тай «Гьа­жикIа» шиир гьатнавай ктабдин вири тираж, конфискация авуна, тергун эмир гузва.

Гьелбетда, рагьметдиз фенвай шаир, вич гьахь тавур Коммунистрин партиядин жергейрай акъудиз хьун мумкин кар тушир. Амма а ктаб чапдиз гьазурай Агьед Агъаеваз, вичин кIвалахдив жавабдарвилелди эгечIнач лугьуз, партиядин рекьяй кIевелай туьнбуьгь авунай. Са экземплярдилай гъейри, а ктабдин амай вири тираж тергнай.

Сагъ амукьай тек са экземпляр Агьед Агъаева вичин кIвале хвенай».

1966-йисуз Агьед Агъаева философия­дай докторвилин диссертация хвейи­да­лай кьулухъ ам михьиз философиядал­ элячI­найтIани, ада СтIал Сулейманан­ уьмуьр ва яратмишунар ахтармишунин кIва­лах давамар хъувунай. Алимдин «Туькьуьл я ви мез, Сулейман», «Виниз хкаж жезвай камаллувилин экв», «Шаирдин яратмишунрин кьисмет» ва маса эсерри и кардин шагьидвал ийизва.

Къейд авун лазим я хьи, Агьед Агъаева СтIал Сулейманакай кхьенвай эсерри гилани чпин важиблувал ва илимдин рекьяй къиметлувал квадарнавач. Абуру сулеймановеденида лайихлу чка кьунва.

СтIал Сулейман дидедиз хьайидалай инихъ цIи 155 йис жезва, Агьед Агъаев дидедиз хьайидалай инихъни 100 йис тамам хьанва. И кардихъ галаз алакъалу яз, чIехи алимди устад шаирдикай кхьенвай эсерар цIийи кьилелай чап хъувунайтIа, хъсан жедай.

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат