Инсандин уьмуьр ам хайи вахтунилайни, яшамиш жезвай уьл­кведилайни, гьалтзавай инсанрилайни, жува-жув тухузвай тегьердилайни аслу жезва. 1930-йисара дагълара дидедиз хьайи инсанриз гзаф четинвилер акуна. Алатай девирдин ва цIийи советрин къурулушар яратмишзавайбурун къуватар сад-садаз акси акъвазун, колхозар тешкилун, бунтар, дяведин йисарин аялвал, жаванвал, каш-мекь, гъвечIизамаз зегьметдин яцIа гьатун, гьич фикирдизни гъиз тежедай азабриз дурум гун ва вири азиятар кьулухъ туна, виликди фин. Гьа ихьтин инсанрин арада кьурагьви Гьамидов Гьамидни гьатна. Уьмуьрдин йисара гьихьтин хъутIалра, палчухра, кIевера гьатнатIани, ада арабадин юзун, гьерекат акъвазуниз рехъ ганач. Ам виликди гьална. Рекьин атIа кьилизни акъудна.

Вичин уьмуьрдиз Гьамид 1934-йисан 8-апрелдиз гьахьна. Буба Сефербегни кIвале авачирла. Бакуда нефтяникдин пешедин иеси хьайи кьурагьвиди Сибирда, ахпани Чечняда нафтIадин мяденра зегьмет чIугунай. Белки, четин шартIар, къулайсуз уьмуьр, бедендал акьалтай азиятар себеб хьана жеди, Сефербег жегьилзамаз, 1943-йисуз рагьметдиз фена. Перизат диде кьуд аял галаз амукьна: Абидат, Гьамид, Абумуслим ва Асият. Вахтни лап татугайди, вири уьлкведи Гитлеран фашистрихъ галаз женг чIугвазвайди, душмандикай хайи чил хуьзвайди тир. Дишегьлиди колхоздани, йифериз парталар цвадай машинкадихъни ацукьна, кIвалахна. Ам хъсан дерзичи тир. Адан гъилери храй гзаф кьадар гуьлуьтар, элжекар, цвайи парталар фронтдиз фенай. Кьуд аял хвена, къумбурдал акъудна кIанзавай. Бязи вахтара вичини нен тийиз­, кIвале амай ризкьидикай аялриз, хъчар, векьер-кьаларни кутуна, хуьрекдиз ухшар са затI ийидай. Гьикьван четин хьанатIани, ада вичин дидевилин буржи лайихлувилелди кьилиз акъудна.

1954-йисуз Кьурагьрин юкьван школа акьалтIарай жаванди вичин уьмуьрдин рехъ райондин халкьдин суддин секретарвилелай гатIунна. А вахтунда кIелнавай пешекарар лап кьит тир. Гьавиляй школаяр хъсан чирвилер аваз куьтягьай жаванар районда жуьреба-жуьре идарайра­ кIвалахал желбзавай. Гьамид Гьамидовални суддин секретарвилин жавабдар кIвалах тапшурмиш­най. Ам вичин везифайрив намуслувилел­ди эгечIзавай. РикIелни алачиз жегьил кIвалах дегишаруниз мажбур хьана. Ам Кьурагьрин нисияр хкуддай цехдиз ракъурна. Ина ада пуд йисуз жуьреба-жуьре кIвалахар тамамарна. Кархана яваш-яваш чIехи жезвай, амма ана кIвалахдай гьакъикъи пешекарар авачир. Чирвилерихъ цIигел, зирек, кьетIен къаст авай жегьил райондин кьиле авайбуру Кисловодск шегьердин чIемединни нисидин мастерар гьазурдай профтехучилищедиз ракъурна.

1960-йисуз герек чирвилер къачуна­ хтай жегьил нисиярдай цехда мастерви­ле кIвалахал эцигна. Белки, къе  газет кIелз­а­вайбур агъанни ийидач жеди, карханадиз Кьиблепатан Дагъустандин саки вири районрин колхозрай ва совхозрай нек гъизвай. ЦIуд тоннралди нек  гьялун, адакай ниси, чIем, мукаш, чарар ва маса продуктар гьазурун регьят кар тушир. Нек фад чIур, цуру жедай нямет я. Гьавиляй вири крар сириштада аваз авуна кIанзавай. Виниз тир еридин ниси хкуддайвал, къиметлу продукт чIур тежедайвал.  Мастерди вичин везифаяр тирвал кьилиз акъудзавай. Ахпа, карханадин директорвиле тайинарайла, абур мадни къалин, хиве авай жавабдарвал кьве къат артух хьана. Кьилин агалкьун — цехдикай ада завод авуна.  Идахъ галаз алакъалу яз чирвилерни артухарна кIанзавай. Гьамид Гьамидова зегьметни чIугваз, Москвада авай Вирисоюздин недай-хъвадай шейэрин институт акьалтIарна, пешекарвилин дережа хкажна.

Директорди институтдин тежрибалу пе­шекарривай, педагогривай къачур чирви­лер, вердишвилер карханадин кIвалах мадни нетижалуди хьун патал ишлемишна. ТIямлу, виниз тир еридин ниси, гъери ва некIедин маса продуктар хкудунал ада вири коллектив желбна. Кьуд-вад райондин майишатрай гъизвай нек садрани цуру жедайвал авунач. Хкудзавай кьван нисини яргъалди складда амукьзавачир. Кьурагьрин тIямлу нисидин суракьда гьамиша муьштерияр авай. Идалайни гъейри, завод авай Хутадиз цIийи ва къулай рехъ, электрикдин линия тухвана.

Советрин девирдин, партиядин хъсан тежрибадикай сад: кар алакьдай регьбер­ гуьгъуьна амай къурулушриз кIвалах хъсан патахъ дегишарун патал рекье твадай­. 1971-йисуз КПСС-дин райкомдин теклифдалди коммунист Гьамидова райПО-дин председателвилин везифа вичин хивез къа­чуна. РайПО-дин кьилин везифа хуьрер­ сифте нубатда игьтияж авай недай-хъвадай ва алукIдай шейэралди таъминарун тир. Улакьар бегьем авачир. Шей-шуьй Белиждин, Дербентдин алишверишдин базайрай, складрай хкизвай. КIвалах акI тешкилна кIанзавай хьи, агьалийрин патай райкомдиз, райисполкомдиз арзаяр текъведайвал. И кар патални ам кьве йисуз гьамиша рекье хьана. Крарни акваз-акваз вилик фена. Амма 1973-йисуз кар алакьдай регьбердал мадни жавабдар везифа ихтибарзава: ам Кьурагь райисполкомдин председателвилин заместителвиле тайинарзава.

Пуд йисни алатзавач, Гьамид Гьамидоваз багърийри, дустари, танишри райисполкомдин председателвилин къуллугъ мубаракзава. Им везифайрин сан са шумуд сеферда хкаж хьунин лишан тир. Хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавай райондин мумкинвилер хъсандиз чизвай Гьамидова райондин экономика хкажун колхозрин ва совхозрин материально-технический база­ хъсанарунихъ, майишатар дуьзгуьн­ пешекарралди таъминарунихъ, дагъдин шар­тIа­ра кIвалахдай техника артухарунихъ­ галаз алакъалу авуна, вич датIана майишат­риз физ, абурун усал, зайиф, чешнелу чкаяр, крар чирна. Чешнелу майишатрив гуьгъуьна амукьзавайбуруз куьмекар гуз туна. Гатфарин, гатун ва зулун кIвалахар вахтунда гъиле кьунал, кьилиз акъудунал ва бегьерлу нетижаяр арадал гъунал майишат­рин чIехибурни, коллективарни желб авуна, кIвалахдин шартIар хъсанардай рекьер жагъурна.

Гьамидова КПСС-дин райкомдин 1-сек­ретарь Даниял Закержаевахъ галаз санал эцигунрин, яшайишдин месэлайризни еке фикир гана. Гьа и йисара Кьурагьа универмагдин дарамат, водопровод, гьамамар, Аладашда некIединни якIун комплекс, Кьуьчхуьра колхоздин фермаяр эцигна, «Кутульский» совхозда ципицIрин цIийи багълар кутуна, райцентрадин са майданда къир цана. И йисара гьакъисагъвилелди авур кIвалахриз СССР-дин ва Дагъустандин гьукуматри лайихлу къиметни гана.

1980-йисара Гьамид Сефербеговича райисполкомдин планрин отделдин начальниквиле, райПО-дин председателвиле ва Кьурагьрин хуьруьн Советдин председателвиле кIвалахна. Пенсиядиз фидалди, кьуд йисуз мад нисиярдай заводдин коллективдиз регьбервал гана. Гьихьтин жавабдар везифаяр вичин хиве тунатIани, Гьамидова абур баркалла алаз тамамарна ва район­эгьлийрин патай лайихлу гьуьрмет къазанмишна.

Уьмуьрдин юлдаш Къизтамумахъ галаз пуд велед уьмуьрдин рекьел акъудна. Зираят медсестра, Инаят райондин аялрин яратмишдай кIвалин директор я. Хейлин йисара Кьурагь райондин администрациядин кьилин важиблу везифаяр кьилиз акъу­дай хва Сефербег къе РД-дин Хатасузвилин Советдин секретардин заместитель я.

Чна адахъ галаз бубани рикIел хкана.

— Кьве йис вилик ам рагьметдиз фен­ватIани, заз акI я хьи, ам хуьре ама, чан алама. ГьикI лагьайтIа, гьамиша дахдин ихтилатар, меслятар, теклифар рикIел хквезва,- лугьузва Сефербег Гьамидовича. — Аял чIавалай азиятар, каш акур, зегьмет акьалтай, далудихъ буба галамачир итим тирвиляй ам анжах вичин къуватрихъ, чирвилерихъ агъуна. Гьавиляй савадлувал къачуниз, пешедин рекьяй чирвилер артухаруниз гьамиша фикир гана. КIвалахни ийиз, институтни куьтягьна, высший партийный школадани кIелна. Чаз, аялриз, Гьамид дах чешне хьана. Рагьмет хьайида лугьудай: чарадан шейина вил твамир, гьикьван манийвилер акьалтайтIани, жуван гьалалдин ризкьидин иеси хьухь. Ада фад тухарни ийида, кIвалин берекатни са чIавузни квахьдач. Алакьдай вахтунда кIеве авай инсанриз куьмек це. Жуваз хийир жеда лугьуз, масадаз писвал ийимир. ЧIехи къуллугъдал хьайила, на гьикьван хъсандиз кIвалахайтIани, нарази­бур, фитнеярдайбур, гъавурда авачиз рахадайбурни жедайди я. Ахьтинбурукай бейкеф жемир ва жува мадни бегьерлувилелди кIвалах ая. Дахдин меслятри, теклифри, акьуллу мисалри заз гьар са карда куьмек гана. Са кар рикIел хкин.

1999-йис тир. Дагъустандиз атай международный террористрин кIеретIар барбатI­навай. Амма республикада, абур себеб яз, хейлин кIвалахар кьулухъ янавай. ГьакI — чи райондиз талукьбурни. Зун райондин администрациядин кьил тир. Кьурагьиз газдин линия тухун программадик кутунвай. Амма кIвалахар акъвазарнавай. Зун, РД-дин Госсоветдин председатель Мегьамедовавай герек чарар, документар къачуна, Моск­ва­диз фена. Госдумадин депутат Гьажимет­ Сафаралиева зун «Газпром» ПАО-дин правленидин председатель Алексей Миллерахъ галаз танишарда лагьана хиве кьунвай. Гьа вахтунда ам чкадал алачиз хьана. Вучда? Зун Дагъустандиз хкведай фикирдал атана. ЯтIани за дахдиз зенг авуна ва месэладин гъавурда туна. Рагьметлуда кьетIидаказ буйругъна:

— Я чан хва, Москвадиз фена, бес гьакI хкведани? Миллер акун тавунмаз, хквемир. Вун зи яр-дуст Къехлерован патав алад. Ада ваз куьмекда.

Дахди лагьайвал авуна за. Къехлеров заз мукьувай чидай кас тушир. Аферин вичиз. Жуванбурухъ рикI кудай кас я. Миллер Москвадиз хтанмазди, ада зун адан патав тухвана ва Кьурагьиз газдин линия тухунин месэла гьялдай рехъ жагъурна. Эгер гьа чIавуз райондиз газ гъун тавунайтIа, районэгьлияр къени газдикай магьрум яз амукьдай жеди. Дахдин меслятар себеб яз, заз жуван къуллугърин везифаяр, маса са касни инжиклу тавуна, жемятдиз хийир хкатдайвал тамамардай мумкинвал хьана. Инанмиш я, адан хъсан крар вири район­эгьлийрин рикIел алама. Ам кьурагьвийри ва чидайбуру яргъалди рикIера хуьда.

Нариман  Ибрагьимов