2023-йисуз «Лезги газетдин» 46 ва 48-нумрайра 1907-йисалай 1910-йисалди урусрин чIехи писатель Л.Н. Толстоян мулк тир Ясная Полянада уьмуьр тухвай Мегьамед Эфендиеван, «Жегьил дустагъ» тIвар алаз урус чIалал кхьенвай ва гьеле чап тавуна амай рикIел хкунрай лезги чIалаз таржума авунвай бязи чIукар акъатнай. РикIел хкин, гьа кхьинрин са пай 1964-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода «Заз Лев Толстойни адан хизан чидай» ктаб язни акъатнай.
Агъа ЦIинитIрин хуьряй тир Мегьамедан кьисметдин ажайибвиликай эхиримжи вахтара Дагъустандин маса газетризни, интернетдин чешмейризни хейлин материалар акъатнава. Жувани и касдикай «Шаиррин тухумдай тир яснополянви дагъви» тIвар алай макъала «Литературная Россия» порталдиз (№ 2, 2024) акъуднай. Ам «Лезги газетдин» ва ФЛНКА-дин сайтрани чап хъувунай. КIелиз кIандайбурувай ам и ссылкадай жагъуриз жеда: https://litrossia.ru/item/yasnopolyanskij-gorec-iz-roda-stihotvorcev/.
Мегьамед Эфендиеван «Заз Лев Толстойни адан хизан чидай» ктабда вичин тухумдикай саки са гафни лагьанвач. Ада вичихъ чIехи кьве стхани гъуьлуьк квай кьуд вах ава лагьанвай. Садан тIварни кьунвачир.
Им адаз вичин тухумдин тарих чизвачир лагьай чIал тушир. Адакай рахун тавунихъ маса, советрин девирда лугьуз тежедай хьтин себебар, идакай хкатдай нетижаяр хъсан патахъди тежедайвилин делилар авай. Идан кьилин себебни Мегьамедан чIехи буба, буба ва мукьва-кьилиярни Исламдиз талукь илимрин векилар хьун тир.
Мегьамед Эфендиев чIехи ва нуфуз авай тухумдай тир. И тухумдай лезги халкьдин тарихда вичиз Ярагъ Мегьамедани Алкьвадар Гьасана чпин ктабра мусурман алимвилин жигьетдай чIехи къимет гайи Рухун Али малум я. Адахъ вичин медреса авай. Рухун Алиди, вичин девирда савад авай саки вири лезги авторри араб, фарс, туьрк чIаларал кхьизвайла, лезги чIалал шиирар кхьиз хьанай, абурукай са кьадарбур чи девирдивни агакьнава, ктабрани гьатнава.
Рухун Алидихъ кьве хва хьана: Абдулатифни Абакар. Гьабурни, чпин буба хьиз, медресада тарсар гузвай муаллимар-мударрисар тир.
Абдулатифан рухваяр тир Магьмудни Мегьамед, Абакаран хва Абдулгьамидни чи эдебиятда шаирар яз чида.
Месела, араб чIалалди кхьенвай ва урус чIалалди 2020-йисуз Москвада чапдай акъатнавай Алкьвадар Гьасанан «Диван ал-Мамнун» ктабда (ана туьрк ва фарс чIаларал кхьенвай шейэрни кьериз-цIаруз гьалтзава) Мегьамеданни Абдулгьамидан шиирар гьатнава. Абур араб чIалалди кхьенвайбур я. Мегьамедан шиирриз Гьасан эфендиди хъсан къимет ганва. Абакар кьейила, алкьвадарви алимди Абдулгьамид хьтин зурба факигь, яни Шариатдин къайдаяр-къанунар дериндай чидай алим, арадай акъатунин хажалатдив ацIанвай элегияни кхьенай.
Икьван гагьда Абдулатифан хва Магьмудакай жуьреба-жуьре хабарар авай, ам 1877-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда хьайи бунтарилай гуьгъуьниз гуя а вакъиайрин иштиракчи хьунай гудай жазадикай катун патал Туьркиядиз куьч хьана лугьуз къейдзавай.
Амма 1995-йисуз «Лезгистан» журналдиз «Зурба алим Магьмуд-эфендиди Сибириядин суьргуьндай вичин стха Мегьамедаз ракъурай кагъаз» тIвар алаз акъатай адан шиирди и касдин уьмуьрдин рекьиз масакIа килигиз тазва.
И шиир журналдив агакь хъувунин тарих ихьтинди я.
Швейцариядай тир алим-лингвист Марианна Беерле-Моораз алатай асирдин 80-йисара лезги чIал чирунин мурад аваз, Советрин Союздиз къвез кIан хьайила, ам иниз ахъайначир. Ам вичин мурад кьилиз акъудун патал Туьркиядин Балыкесир вилаятда авай лезги хуьруьз — Кирнедиз финиз мажбур хьанай. Ина ада чкадин шаир Эсер Хважадивай Етим Эминан, гьакIни маса шаиррин чIалар, халкьдин манияр диктофондин лентиниз кхьенай ва, вичиз 1994-йисуз Урусатдиз къведай мумкинвал хьайила, а аудиокхьинар лезги алим-лингвист Букар Талибоваз багъишнай. Лезги алимдини абур «Лезгистан» журналдиз вуганай. Гьа икI Рухун Магьмудан шиирдин са вариант журналдиз акъатнай.
2015-йисуз Дагъустандин ктабрин издательствода акъатай, Гь.Гашарова туькIуьрнавай «Лезги шииратдин жавагьиррин хазинадай» антологиядани и шиир гьатнава. Ина аданди яз къалурнавай мад са гъвечIи шиир ава. Кьвед лагьай шиир Магьмуданди яни-тушни субутариз жедай хьтин са делилни и шиирдай аквазвач, я адаз баянарни ганвач.
2018-йисуз Рамазан Эмиргьамзаева акъудай «Рухун-наме» ктабдани Магьмудан инал вичикай ихтилат физвай шиирни маса са шумуд эсер ганва. И ктаб туькIуьрай касди вичи и шиирар 2008-йисуз Ражидин Гьайдарова чапдай акъудай «КIиридай жагъай гъилин хатIарин шииррин альманахдай» къачурди я лагьанва.
Къейдна кIанда хьи, и альманахда авай гзаф чIалар къенин лезги гьарфаралди кхьин хъувуна ганва, амма и кар, гьайиф хьи, тамамди, вичин мураддив агакьнавайди я лугьуз жедач. Гзаф суалар амукьзава.
Ина Рухун Магьмуданди яз къалурнавай кьве шиирдай къенин гьарфариз акъуднавайди са шиирдай — вад, муькуьдайни кьуд цIар я. Ихьтин гьалда аваз майдандиз акъуднавай шииррикай рахун четин жеда.
Рамазан Эмиргьамзаев и альманахдин араб гьарфаралди кхьенвай чинрай Магьмудан шиирар вичивай жедайвал чи къенин гьарфаралди кхьиз алахъ хъувун тарифдиз лайих авай кар я. Амма и кIвалах тамамдиз кьилиз акъудун пара зегьмет алайди, гзаф патарихъай юкIар-чипIер яна, веревирдер авуна, кьилиз акъудна кIаниди я. Вучиз лагьайтIа, 28 гьарф авай араб алфавитдин куьмекдалди 50-дав агакьна сесер авай лезги чIалан вири гафар чпи ванзавайвал кхьиз хьун мумкин кIвалах тушир ва, кхьейтIани (кхьизвайбур авай эхир!), а кхьинар кIелунни гзаф четин тир, гилан кIелзавайбуруз лагьайтIа, а куьгьне кхьинрай кьил акъудун мадни артух жафа жезва.
Вичин «Рухун-намеда» Рамазан Эмиргьамзаева чна винидихъ тIвар кьур «Зурба алим Магьмуд-эфендиди Сибириядин суьргуьндай вичин стха Мегьамедаз ракъурай кагъаз» шиир «Стха Мегьамед» тIвар алаз ганва. И шиирни гуя Магьмуда Туьркиядай Дагъустандиз кхьенвайди яз къалурнава. И жигьетдай Рамазан Эмиргьамзаева кхьизва: «И шиирдай чаз чир жезва: Усманни, Магьмудни Агьмед Туьркияда авайди, Мегьамедни Али Ватанда — Рухуна амайди». Инал тIварар кьунвайбур, са Магьмуд хкатайла, вири адан стхаяр я.
1995-йисуз журналдани, 2015-йисан антологиядани, «Рухун-намедани» авай и шиирда суал кватзавай чкаяр гзаф амукьнавай.
Жуван «Шаиррин тухумдай тир яснополянви дагъви» макъала кхьидайла, за Мансур Куьревидивай «КIиридай жагъай гъилин хатIарин шииррин альманахда» авай Магьмудан шиирар къенин лезги гьарфариз акъуд хъувун тIалабнай. Ада зи тIалабун кьилиз акъудна. Сагърай вич.
Ина авайди адан кьве шиир хьанай. Ада авур кIвалахди виликдай кватзавай гзаф суалриз жавабар жагъуриз куьмек гана.
Сад лагьай шиир рикIивайни суьргуьндай хайи хуьруьз — Рухуниз стха Мегьамедаз кхьенвайди (Магьмуда стхадин тIвар «Мугьаммад» яз кхьенва), ана стха Алини амайди, яргъал гъурбатда Магьмудахъ мадни кьве стха — Усманни Агьмед галайди аквазва. Абур авай чка Туьркия ваъ, суьргуьн тирди шиирдин сифтегьан бендинай аквазва:
И гъариб уьлкведи(н), хьанавай аси,
Чун зайиф лукIар я, стха Мугьаммад.
Мусурман уьлкве тир Туьркиядиз Магьмуда «аси» хьанвай уьлкве лугьун шак алай кар жезва. РикIивайни, Туьркиядин Кирне хуьре уьмуьр тухвай лезги шаир Эсер Хважади и шиир Сибирдин суьргуьндай кхьенвайди тирди кардин бине хъсандиз чиз лагьанвайди тир.
Рухунви шаир стхаяр галаз суьргуьнда авайди шиирдин эхиримжи бендини ачухдиз къалурзава:
Гьич са вахт жедач чи кьил хураллачир,
Гьич са югъ жедач чи вилер рекьяллачир,
Гьич айиб мийир на, кьил-кьиляллачир
Саилдин чIалар я, стха Мугьаммад.
Мансур Куьревиди чи йикъарин лезги гьарфариз акъуд хъувур кьвед лагьай шиирди чаз маса малумат гузва: Магьмуд, и шиир кхьидайла, Туькиядин Балыкесир вилаятдин Дуьмберез хуьре авай. Ингье и кар субутзавай кьве цIар:
Чи куьре-эгьлидиз мунасиб, лайикь
Дуьнберез лугьур чи макан язава.
И шиирда Магьмуда вич авай чка куьревидив кьунвай, адаз ярашугъ тир («мунасиб»), адаз лайих («лайикь») чка тирди лугьузва.
Кьве шиирни гекъигайла, чир жезва хьи, Магьмуд сифтедай — яргъал суьргуьндиз, ахпани Туьркиядиз акъатна.
Суьргуьндиз амни кьве стха — Усманни Агьмед — 1877-йисан бунтара иштиракна лугьуз акъатун мумкин тир. Анай хтайдалай гуьгъуьниз ам стхаяр галаз (гьи стхаяр ятIа, тайин туш) Туьркиядиз куьч хьана лугьуз жеда.
И кьве шиирда Магьмудахъ вичин хсуси тахаллусни, яни вичин авторвал къалурзавай эдеби-лакIабни ава: «Саил». И карди ам шиирар кхьинив лап рикIивай эгечIзавайди къалурзава. Мадни са кьетIенвал ава: вичин стха Мегьамедалайни имидин хва Абдулгьамидалай тафаватлу яз, Магьмуда шиирар, вичин чIехи буба Рухун Алиди хьиз, дидед чIалалди кхьизвай. И карди ам Етим Эмин чIехи шаир хьиз тайин хьайидалай гуьгъуьниз, адалай чешне къачуна, адан зурба таъсирдик кваз пайда хьайи шаиррин къефледик акатзавайди къалурзава.
Алкьвадар Гьасанан «Диван ал-Мамнун» ктабдай малум жезвайвал, и макъала вичелай гатIун хьайи Мегьамед Эфендиеван буба Абдулгьамида, Туьркияда авай мукьва-кьилийриз чар гьикI ракъурдатIа лугьуз, шииррин жуьреда кхьена, Гьасан эфендидивай хабар кьазва. Алкьвадарви дустуни ам шиирралди галай-галайвал гъавурда твазва.
Абдулгьамида, вичин имидин рухваяр тир Магьмудни Мегьамед рагьметдиз фейила, абурун тIварар вичин рухвайрал эциг хъувунай.
Абдулгьамидан хва ва Мегьамед Эфендиеван чIехи стха Магьмудни мукьва-кьилийрин, вичин бубадин кар давамарай, Агъа ЦIинитIдал медресада хуьруьн аялризни, вичин стха Мегьамедазни тарсар гайи кас тир. Ам вичин стхадин патав Ясная Полянадизни фенай, ам атайла, Лев Толстоян чIехи хва Андрея, Мегьамедан гуьгьуьл кьун яз, дагъвийрин адет тирвал, гьерни тукIваз тунай.
Советрин девирда, Толстоян мулкуна уьмуьр тухуникай рикIел хкунар кхьидайла, Мегьамед Эфендиевавай вичин тухумда хьайи мусурман алимрикайни шаиррикай кхьиз жедайвал тушир.
Къенин девирда ихьтин тарихар чуьнуьхна тунни дуьз жедач.
Агъадихъ за, Мансур Куьревидивай ихтияр къачуналди, ада ганвай баянарни галаз, араб гьарфарай акъуд хъувунвай Рухун Мегьамедан кьве шиир кIелзавайбурун вилик эцигзава.
Рухун Магьмуд
* * *
Лавгьу1 магьфузд(а)вай2 кьадард иеси
(Тек) Первердигар я, стха Мугьаммад.
И гъариб уьлкведи(н), хьанавай аси,
Чун зайиф лукIар я, стха Мугьаммад.
Ви стхаяр Усман, Магьмудни Агьмад
Вахъди эрзиман я, азиз Мугьаммад.
«Чун санал жемяъ3 — я, илагьи, мидад», —
Лугьун чи ялвар я, стха Мугьаммад.
Яраб гьикI ава жал, чи Али стха,
РикIиз гзаф кIани Рукъият баха?
ИкI айру хьунухь мубарак арха
Ажеб четин кар я, стха Мугьаммад.
Яраб гьикI ава жал Зайнабни Зарбаф,
Гъуланагъа галаз, гъамлу яз гзаф?
Лугьумир куьне чаз: «Авач квехъ инсаф!» —
Аллагьдин кьадар я, стха Мугьаммад.
Аллагьди куь рикIер (хупI) шад авурай,
(Куь) кьве кIвални даим абад авурай,
Залумдин гъиликай азад авурай,
(Вун акун) дидар я, стха Мугьаммад.
Тамум вах, я Ребби, ви уьзуьагъ хьуй,
Гьуьсейни Абдуллагь — кьве бала сагъ хьуй,
Чилин циф акъа(т)на, квез чими рагъ хьуй, —
Ибур (чи) сед къар я, стха Мугьаммад.
Дердисер я хьи чаз дуьньядин девлет,
Чандай акъатдач чи дустарин гьасрет,
Гьинал эциграй за ви тIварцIин гьуьрмет,
Ви тIвар азиз тIвар я, стха Мугьаммад.
Жемятариз вуна салам-дуьа лагь,
Чи хизанрин ажи4 — чIехидакай лагь,
Кьадар-гьисаб тахьуй, вуна пара лагь,
Вун чи векилдар я, стха Мугьаммад.
Салам-дуьа лагь чи амай дустариз,
Муъмин стхайриз, муъмин вахариз,
Чун рикIел алай чи къунши хуьряриз
На са хабар ая, стха Мугьаммад.
Дустар пара я, чи сан гуз жедач хьи,
Чан гуз кIанда, арха чан гуз (жедач хьи),
Жува жув кьейитIа, къан гуз жедач хьи,
ТахьайтIа рикI дар я, стха Мугьаммад.
Гьич са вахт жедач чи кьил хураллачир,
Гьич са югъ жедач чи вилер рекьяллачир,
Гьич айиб мийир на, кьил-кьиляллачир
Саилдин5 чIалар я, стха Мугьаммад.
* * *
Къадир Аллагь, вун гьахъ я, Первердигар,
Вавай тIалабирди иман язава.
И фана дуьньяда жедай кьван крар
Халикь Зулжалалдин фарман язава.
Таб туш хьи, табуртIа, зун я мунафикь,
Чи гьал-агьвал баян авун я тагькъикь6:
Чи куьре-эгьлидиз мунасиб, лайикь
Дуьнберез7 лугьур чи макан язава.
Саилдиз8 чидач хьи, вун я чириди9
ЧIалан хъсанди(ни) чIалан гериди10.
Яраб жеда(н) хьи маъруз11 хьиз гайиди, —
Дуст рикIел атай зун пашман яз ава.
_________________________
1 Лавгьу — кьул (тахта).
2 Магьфуз — хуьзавай
3 Жемяъ авун — кватI авун.
4 Ажи — туькьуьл.
5 Саил — инал: Рухун Магьмудан лакIаб.
6 Тагькъикь — гьакъикъат винел акъудун.
7 Дуьнберез — Туьркияда авай лезгийрин хуьр.
8 Саил — инал: Рухун Магьмудан лакIаб.
9 Чириди — чидайди.
10 Гериди — муькуь пад.
11 Маъруз — инал: мерез (азар).
Арбен Къардаш,
Дагъустандин халкьдин шаир
