Дуьньяда инсанри хъвазвай шейэрикай чай кьвед лагьай чкадал ала. Сад лагьай чка, гьелбетда, ци кьазва. Гаф китай чIалан ча (хъвадай шей, напиток) гафуникай арадал атанва. Асул гьисабдай китайдинни индиядин чаяр малум я. ЧIурун (тамун) чай Кьиблединни РагъэкъечIдай патан Азиядин чуьллера гьалтда. Китайдин ихьтин чай пуд метрдив агакьна кьакьан, гьамиша къацу кул-кус я.
Индиядин (ассамдин) кул 10-15 метрдиз кьван хкаж жеда. Ибурулай гъейри, япониядин, цейлондинбурни ава. Цуьк авурдалай кьулухъ кьазвай «емишда» — кьватида тумунин сад-вад твар жеда, чебни — гъеридалди девлетлу.
Гуржистанда чайдин кьуд жуьре ава: китайдин, япониядин, манипури ва цейлондин.
Чайдин кул-кусар цурувал квай, ядни гьава хъсандиз кужумдай чилера фарашдаказ экъечIда. Тропикрин уьлквейра чай йисан кьиляй-кьилиз экъечIда ва ада цуькни ахъайда. Чи уьлкведин кьиблепатан районра лагьайтIа, сентябрдиз цуьк ийиз эгечIда, та аязар галукьдалди. Тум цайилани, экъечIда, чубукарни кутаз жеда чилик, пунарилай къвезвай зугъварни.
Чайдин кул-кусриз хъсан чилер, гелкъуьн герек я. Абур хуьн патал тамун зулар кутунихъ еке метлеб ава. Хъсандиз гелкъвейла, чил миянарайла, вахт-вахтунда дуьздаказ герек авачир ва кьурай хилер атIайла, чайдин пешерин кьакьан бегьерар кIватI хъийиз жеда.
Чайдин лап къадим ватан, центр Китай я. Гьеле 2700 йис чи эрадал къведалди и уьлкведин гъилин кхьинра и набататдикай делилар ава. Анай чай РагъэкъечIдай патан уьлквейриз, гуьгъуьнлай РагъакIидай патазни чкIана. Ишлемишиз, хъваз гьикI, гьина башламишайди я лагьайтIа, и жигьетдай риваятар, ихтилатар гзаф ава. Бязи чешмейра къейднава хьи, Китайдин махарик квай император Нунан гъиле ругур цив ацIанвай чашка авай. Адаз садлагьана гару гъайи са шумуд пеш аватна. Арадал атай жевгьер гьакимдиз пара бегенмиш хьаналда. Ада ам, дуркIунрин, жигеррин ва маса азарар акатайла, къиздирмади тади гузвайла, мекьи хьайила, дарман хьиз ишлемишун теклифна вичин патарив гвайбуруз. Чайдихъ гьакъикъатдани гьа ихьтин «гьунарар» ава лугьуз хьун четин я. Амма гуьгъуьнлай виш йисаралди алимри авур ахтармишунри къалурна хьи, чайдихъ бязи уьзуьррин вилик пад кьадай, уьмуьр яргъи ийидай аламатар авазва.
Урусатдиз гьикI ва мус акъатна чай? Сифте яз — ХVII асирдин 40-йисара. Амма гегьеншдиз ишлемишиз анжах XIX асирдин сифте кьилера эгечIна. Европадиз чай XVII асирда Китайдай голландвийри гъана ва дарман квай хъчар авай гъвечIи туьквенрай маса гуз хьана. Урусатдиз чай, бязибуру тестикьарзавайвал, Европадай ваъ, Азиядай акъатна.
Бязи чешмейра, месела, календарра, къейднава хьи, гуя чай Иван Грозныйдиз монголрин ханди пишкешна, ада вичиз жунгав багъишна лугьуз. Маса чешмейра ханди урусрин посолдиз чай вичиз багьа хам алай хундузар-цуцIулар гъана лугьуз гайиди къейднава.
Урусатда чайдин кулар-тарар гегьеншдиз цунин кIвалах 1883-йисуз башламиш хьана: къецепатай и набататдин тумар, чубукар, къелемар гъана ва абур Крымда Никитский ботаникадин багъда цана. Ана шартIар кутугайбур тахьайвиляй а къелемар Сухумидиз хкана. Чи уьлкведа чайдин набатат гегьеншдиз чукIуник агроном И.Клингенан еке пай ква. 1895-йисуз ам чай гзаф битмишарзавай уьлквейриз экспедициядиз фена ва анрай чайдин къелемарни тум хкана, Батумидин патарив цана. СССР-да чай асул гьисабдай Гуржистанда, Азербайжанда ва Краснодардин крайда гьасилзавай. СССР-да, кьиле чайдин ва субтропикрин культурайрин илимдинни ахтармишунрин институт аваз, чай битмишардай гегьенш къурулуш (сеть) арадал гъанвай.
Чайдин жуьреяр лап гзаф ава, чебни вири гьа са набататдикай арадал атанва. Къацу, чIулав ва яру чаяр малум я. ЧIулавди гзафни-гзаф Европадани Америкада хъвазва. Виридалайни къадим чай къацуди я, ам асул гьисабдай японвийрини китайвийри хъвада. КIватIай пешер, куьлуь авуна, гьавадал кьурурайла, абура химиядин дегишвилер кьиле физва. И карди чIулав чайдиз кьетIен дад гъизва. Къацу чай хьун патал пешерик сифте чим кутазва ва кьурурзава. Нетижада пешерик, яни чайдик, къацувал кумукьзава.
Пуд рангунинни чаярихъ сагъардай лишанар ава. Абурук квай полифенолрини флавоноидри бедендин клеткаяр хасаратвилерикай, зарар хьуникай, уьзуьррикай хуьзва. Чайдик фторни квайвиляй ада сарар-сухвар уьзуьррикай хуьзва, сиве жедай бязи хаталу бактерияр тергзава.
ИкI, чайди чи уьмуьрда еке чка кьазва. Мекьи хьанваз, кефияр чIур хьайила, гзаф кIвалахна ва я яргъал рекьяй хтана, галатнавайла, чна чай хъвазва. КIвализ мугьман-итим атайлани, чна вилик чай эцигзава ва икI мад. Ишлемишзавай яд гьикьван михьиди, чайдин векь гьикьван хъсанди яз хьайитIа, гьазурзавай чайни гьакьван дадлуди, хушди жезвайди сир туш. Чил хазина я, яд — къизил гьавайда лугьузвани бес!
Европадин халкьарикай чай хъунин жигьетдай чемпионар ирландвияр яз гьисабзава. Абуру йиса гьар сада 1724 чашка чай хъвазвалда. Кьвед лагьай чкадал англичанар ала — 1650 чашка.
Чайдик витаминар ква. ИкI, Р витаминди беденда иви къекъуьн хъсанарзава. Яру хьанвай (воспаленные) вилер чайдалди чуьхуьн хъсан яз гьисабзава.
Къацу чайдик С витамин гзаф ква, чIулав чайдик лагьайтIа, — 10 сеферда тIимил. Гьавиляй чIулав чайдиз лимон ва я чIухлумпIар вегьеда, гьикI хьи, Р ва С витаминри кьилди-кьилди ваъ, санал хъсандиз таъсирда.
Кьурурнавай пIинийрихъ галаз чай хъвайиди яни куьне? Маса лезет я!
Атирлу чай гьазуриз алакьунни устадвал я. Къуй дуьнья — ислягь, мублагь, инсанрин дуланажагъ, гьал-агьвал — хъсан, чаяр вилик эцигна, камаллу, насигьатлу, шад суьгьбетар пара хьурай!
Камаллу папари чпин пияниска итимриз эрекьдилай чай хъсан тирди субутзавай, акьуллу меслят къалурзавай, чайдалди дуьз насигьат гуз, абур сагълам уьмуьр тухунин рекьел хкизвай дуьшуьшарни авачиз туш.
Акьуллу бязи папари,
Юкьва аваз камари,
Ванер ийиз таз къапарив,
Итим хайи, шад йикъара
Хъсан чIагай суфра къурмишда,
Гьар са затI алаз, дуьзмишда.
ХинкIар, шишер, иситIа,
Емишар, няметар жеда.
Итимди гьараяйтIани,
Эрекьдиз анал гудач чка.
Итимдиз папа багъишда
Багьа тир савкьат гимишдин —
Нур гуз къвазнавай самовар,
Къвалални кхьенваз и гафар:
«Зи играмиди, чан итим,
Зегьметда хьанвай лигим,
Техжедайвал вун мад начагъ,
Эрекьдин чкадал хъухъ на чай!»
* * *
Кьили гила авунвай ван
Хъхьанва итим лап кIубан.
Къедекни хци пер гъилеваз,
Къацариз яд гуз, никIева,
Зарбачийрин кIвенкIвева.
Гьазурайди — Ш.Шихмурадов
