Уьмуьрдин гурарин кIарарай са кьадар виниз хкаж хьанвайла, рекье тунвай йисарин гьамгадай килигайла, зун ихьтин фикирдал къвезва: яраб лезги чIал, милли руьгь, милли дамах, меденият, ирс, ивирар, тарих, адетар гьакIни лезгияр, миллет яз, дуьньядал амукьдатIа? Шаклувал гъунихъ себебар авачиз туш.
Сад лагьайди, Урусатда гьукуматдихъ гъвечIи халкьарин гьакъиндай къанун авач. Мектебра дидедин чIал чирун патал бес кьадардин сятер чара ийизвач. Лезги районрин аялрин бахчайра мярекатар аялрихъ галаз лезги чIалал тухузвач, абурухъ галаз хайи чIалалди рахазвач. Вилик-кьилик квай ксари чIал хуьниз, еримлу авуниз бес кьадар фикир гузвач. Лезги чIал кваз кьан тийизвайвиляй аялри ам чирун залан пар яз гьисабзава. Хейлинбуру жуван лезги чIалал акъатзавай газетар, журналар кхьизвач, кIелзавач. Чкадин телеканалри хайи чIалаз талукь материалар тIимил гузва.
Урусатдин тагьсилдин (образованидин) министерстводин кIелунин планра Дагъустанда дидедин чIалар чирун патал 1-9-классра гьафтеда са сят чара авунва! 10-11-классра — 2 сят.
Къецепатан халкьарин чIалар (ингилис, немс, испан, итальян) ( яни «душманрин» чIалар ва масабур) чирун патал гъвечIи классра гьафтеда — 2 сят, чIехи классра гьафтеда — 3 сят чара авунва. КIелунрин планрикай Дагъустандин халкьарин тарих, адетар, меденият предметар хкуднава. Гьукум гвайбурун эрзиман мурад, ният винидихъ галай делилри, рекъемри ачухдиз къалурзава. Амма Татарстан, Чечен республикайра хайи чIалар, тарих, меденият чируниз бес кьадардин сятер кIелунин планрик кутунва. Са уьлкведа са хизан яз, жуьреба-жуьре эгечIун тажуб жедай кар я.
Гьар сеферда зун жув яшамиш жезвай Мегьарамдхуьруьн райондин центрадиз са дерди туькIуьрун патал фейила, за лезгидалди хабар кьурла, жаваб урусдалди хгайла, зун чиновникдин кабинетдай гуьгьуьлар чIур хьана эхкъечIзава. Мектебдин дегьлизра къугъвазвай аялар урус чIалал рахаз акурла, за жува-жувак фикирда: яраб зи хайи лезги чIал пака амукьдатIа?
Гила бязи делилрал элячIин. Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийихуьре яшамиш жезвай Мурад халудин хва Бекир рагьметдиз фена хейлин йисар хьанва. Адан диде рагьметлу Гуьлбагьар хала — Ахцегь райондин Ухулрилай, буба рагьметлу Мурад халу гьа райондин Храхрин хуьряй я. Абурун хва рагьметлу Бекиран сурун кьилихъ галай къванцел «Бекир Мурад огълу» кхьини чун мягьтеларна.
Гьа и райондин маса са хуьруьн мектебдин сифтегьан классра лезги чIалан тарсар вич мугъул тир Р.И. муаллимди гуз 25 йис хьана. Адавай лезги чIалалди бегьем я рахаз, я кхьиз жезвачир. И татугай кардиз гьам мектебдин директор, гьам райондин талукь идарадин векилар вилер акьална килигиз хьана.
Эгер са лезгиди, мугъул чIал чин тийиз, а чIалал мектебда тарсар гуз хьанайтIа, низ чида адан тIвар гьиниз раиждайтIа.
КцIар райондин са хуьряй эгьли дишегьли райондин вилик-кьилик квай гьакимдин кьилив вичин дерди гьялун патал фейила, адаз икI лагьана: «Вун захъ галаз гьукуматдин чIалал рахух, пехърен чIалал — ваъ».
Хайи дидедин чIал пехърен чIалав гекъигзавай инсандикай гьихьтин ватандаш, гьаким хьурай?!
Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийихуьре яшамиш жезвай вич лезги, уьмуьрдин юлдаш мугъул тир са къариди гададин сусаз икI лагьана: «Вун мукьвал-мукьвал диде-бубадин кIвализ фимир, зи хтулриз абуру лезги чIал чир тавурай». Вич тербиячи, муаллим тир и дишегьлиди акьалтзавай несилриз гьихьтин тербия гурай?
Ахцегь райондин Храхрин хуьруьн нугъатдал рахаз чIехи хьайи са дишегьли кьадар-кьисметди Мегьарамдхуьруьн райондин са хуьруьз акъудна. Ана жегьил свас мектебда кIвалахал акъвазна. Муаллимрихъ галаз вичин хуьруьн нугъатдал рахаз акурла, са яшлу дишегьлиди (муаллимди) адаз лагьана: «Вун жуван хуьруьн патахъ-члахъ нугъатдалди рахамир, чахъ галаз урусдалди рахух». Ихьтин мисалар завай мадни пара гъиз жеда…
Гила гьукум гъиле авайбуру гьихьтин къанун кардик кутунватIа килиг. ГъвечIи халкьарин чIалар (урус ва къецепатан халкьарин чIалар квачиз) мектебра чириз кIани диде-бубайри директордин тIварунихъ чеб и кардал рази тирвилин гьакъиндай арза кхьин истемишзава. Эгер диде-бубади вичин аялдиз дидедин чIал мектебда чирун герек туш лагьана арза кхьейтIа, аял ам чируниз мажбурдай ихтияр авач. Ният вуч ятIа кьатIунун четин туш.
Чи дегь бубайриз мектебра, аялрин бахчайра кIел-кхьин акуначир. Амма абуру несилрилай несилрал хайи чIал, адетар меденият хвена, чав аманат яз агакьарна. Ша чна чи хайи лезги чIал хуьн, гьар са диде-буба кIвале, куьчеда, хуьре хайи лезги чIалал рахан. ИкI эгечIиз хьайитIа, чавай чи чIал хуьз жеда, тахьайтIа, — ваъ.
Мукаил Агьмедов
