Чун ахьтин итижлу девирда яшамиш жезва хьи, кьиле физвай агьвалатри веревирдер ийиз тазва. Ихтилат эхиримжи вахтунда Дагъустанда виликди физвай туризмдикай ва цIийи жезвай къадим Ахцегьрикай я.

Россиядал илитIнавай санкцийринни сергьятламишунрин нетижада­ чи ватанэгьлияр ял ягъиз ва сейр­ ийиз къецепатан уьлквейриз са артух хъфизмач. Хъсанвал галачир писвал авач лугьуда. Россиявияр жуван ватанни­ ватан­эгьлияр мукьувай чируниз мажбур хьанва­. Виликрай гзафбур, гуя «дагъвияр меденисуз­ я, ина хаталу я» лугьудай къалп инанмишвилерин таъсирдик кваз, Дагъус­тандиз къвез­вачир. Гила рекьер ачух я, дагъвийрин­ ри­кIин ачухвилини мугьманпересвили, къадим медениятдинни руьгьдин ивирри, тIе­биатдинФни инсанрин гъилин памятникри лап яргъарайни кваз иниз инсанар желбзава. Сифте жуван ватан, ватан­эгьлияр, ахпа маса чкаярни халкьар чирна кIанда лугьудай фикирдал къвезва абур.

Дуьньяда машгьур Швейцариядин лап хъсан курортрини санаторийри инсанар квелди желбзаватIа, сагъарзаватIа, гьадаз килигин. Дуьз я, асул гьисабдалди дагъдин михьи гьавадалдини булахрин гьамга целди, тIебиатдин гуьзелвилелдини секинвилелди ва икI мад. Гьар са курортда экскурсоводри мугьманриз тамашуниз лайихлу чкаяр къалурунихъ галаз санал, абурукай гьатта грекрин мифологиядихъ галаз алакъалу авуна, къундармишнавай кьисаярни махар ахъайда. Месела, гуя Швейцарияда дагъдин раган этег гатазвай гьуьляй кьисайрик квай Афродита экъечIна ва икI мад. Чаз къундармишунарни герек туш, гьич тахьайтIа, халкьдин игитвилин «Шарвили» эпос, сивин яратмишунрин вишералди эсерар ава. Гьар сад са къеле тир дагълух къадим хуьрера чпин таъсирлу тарихдикай, игитрикайни пагьливанрикай, алимрикайни устадрикай маналу кьисаярни хьайи крар ахъайда.

Месела, виридуьньядиз машгьур Швейцариядинни Италиядинбурулай квелди усал я чи кьакьан дагъларни, цуьквед яйлахарни къайи булахар, Каспий гьуьлни гурлу вацIар, гьайбатлу чарчарарни надир тамар-чуьллер? Квевди гекъигиз жеда, месела, чи дагъларин михьи гьава, ятар, вирт, як, хипен нисини хьран ва я сачунин таза фу? Чи дагъдин гьерен якIун шиш-кабабарни къавурмаяр, шурваярни хинкIарар Западдин ресторанра теклифзавай чранвай хъипе­рилайни гъуьлягърилай ва гьар жуьре гьа­шаратрилай пис яни? Гьич тахьайтIа, ина авай экологиядин жигьетдай михьи, тIямлу емишарни салан майваяр квек ква?! ТахьайтIа, чавай экуьнахъ мугьмандиз ачух рикIелди са истикан нек, таза ниси ва я чIемни фу тек­лифиз жедачни? Мугьман­пе­ресвилелдини инсанпересвилел­ди, якъин­ кар я, Кавказдин, Дагъустандин халкьарин тербия, ацукьун-къарагъун, эдеб-ахлакь хъсан патахъ тафаватлу я. Ина агъзур йисара санал дуствилелди яшамиш жезвай яхцIурдав агакьна стха халкьарин къадим тарихдин, чIаларин, адетрин, милли хуьрек­рин, эдебиятдин, медениятдин девлетлу хазина ава. Гьавиляй я, туризмдин гьеле зайиф къурулушдизни килиг тавуна, гъавурдик квайбур йисалай-суз чинра гзаф жезвайди. Садра атана, акур касдин рикIиз чи ерияр хуш жезва, дустарни хванахваяр жагъизва. Мад ва мад сеферда хквез кIан жезва абуруз.

Эхиримжи йисара Дагъустан экономикадин ва яшайишдин жигьетдай вилик тухунин карда дагълух туризм артмишуниз чи гьакимрини карчийри кьетIен фикир гузва. Гьам гьуьлуьн къерехрив, гьам кьакьан дагълара туриствилин мугьманханаяр, ял ядай чкаяр пайда жезва. «Чими цин гьуьлелайни кьакьан дагъларилай хъсан вуч ава?!» лугьуз, мугьманри Дагъустандизни дагъустанвийриз къвердавай артух итиж ийизва. Атай мугьман саймиш тавуна таз жедач, гьавиляй дагъвийри абур, Аллагь патал хьуй лагьана, чпин кIвалера кьабулзавай дуьшуьшарни тIимил туш. Гьелбетда, туристарни вири сад хьиз туш. Теклифзавай вуч хьайитIани бегенмиш тежер, вичин кефиниз кIандайвал хьун тIалабдайбур рази авун патал, гьелбетда, лугьудайвал, «Европадин дережадин сервис» герек я. Гьелелиг авач, авач туристриз лазим тирвал къуллугъдай пешекарарни. И месэладиз чи гьакимрини карчийри дикъет ганайтIа, ажеб тир. Гьавиляй тIебиатдин жигьетдай туризмдинни курортрин вири жуьреяр Россиядин, гьатта дуьньядин дережада артмишуниз лайихлу надир шартIарин Дагъустан винидихъ тIвар кьур, месела, Швейцариядилай квелди усал я лагьай суалдиз иниз къвезвай мугьманри чпи тайин жаваб гузва: зайиф къурулушралди ва туристрин игьтияжриз къуллугъдай пешекарар тахьуналди. Гележегдиз инанмишвилелди килигин, им туькIуьр хъийиз жедай кар я.

Вичиз гьахълудаказ «цавун кIаник квай музей» лугьузвай къадим Ахцегьар, гьа­къикъатдани, тIебиатдин ва тарихдинни медениятдин надир комплекс, Россиядин халкьарин медениятдин ирсинин къиметлу объектрикай сад я. Шалбуз дагъ ва Кетин дагъ хьтин такабур зурба кукIушрин кьакьан ва гуьзел дагъларин къужахда, емиш багъларин юкьва, Ахцегь ва Самур гурлу кьве вацI сад-садак какахьзавай кьетIен чкада экIя хьанва Ахцегь шегьер. Ина лезгийрин къагьриманвилин «Шарвили» эпосдихъ, «Къванцин хвех» ва «Шагь-бани» къелейрин риваятрихъ галаз алакъалу КIелез хев (Шарвили пагьливандиз лишанлу гуьмбет яз, анал тарихдин къван ала, ротонда хкажнава) ава. Чкадин кьетIен яржар яз гьакI чими дарман ятарин гьамамар, Россиядин империядин девирдин надир къеле, Абумуслима къван эцигай жуьмя мискIин, Джиорс ва Дебернардидинни уста Идрисан гъилерин машгьур зурба муькъвер, тарихдинни край чирдай ва культурадинни искусстводин музеяр, куьгьне мискIинар, Аллагьдиз мукьва пак ксарин пIирер-гуьмбетар, дикъет гуниз лайихлу пара маса объектарни руьгьдин ивирар къалуриз жеда.

Гьич тахьайтIа, куьгьне Ахцегьрин­ Уьшехъ­нар, Хъвасккар, Яргъиккар, Пуьл­туь­­яр магьлейрин юкьван асиррин милли­ архитектурадин ансамбль вуч я! Чкадин­ жемятди тестикьарзавайвал, куьгьне хуьруьн­ кIаник гьеле садани ахтармиш тавуна амай къадим заманайрин сирлу эцигунрин къурулуш ква. Ам государстводи, алимрини пешекарри чпин дикъетдик кутунайтIа ва «садан къав — масадан гьаят» тегьерда­, чу­барукрин мукар хьиз, дагъдин чиник кукIур­навай ­милли архитектурадин ансамбль (бязи кIвалер иесисузвилелди чкIиз, бязибур лагьайтIа, къайгъударвилелди къа­вариз ракь-шифер яна, цIийи къайдада туькIуьр хъийиз, гьайиф хьи, сифтегьан кIалуб-къаматдай акъатзава) несилриз таз хьанайтIа, ажеб тир!

Вичин вахтунда Самур округдин меркез­ хьайи, 1861-йисалай Дагъустанда хуьруьн чкада сифте яз светский урус мектеб, 1905-йисалай лезги халкьдин милли­ муздрамтеатр кардик акатай, вишералди­ алимарни пагьливанар акъатнавай, Рагьман­къуьли-эфенди, Магьарам-эфенди, Мирза-Али аль Ахты хьтин зурба алимар (вирибурун тIварар кьадач), стхаяр тир Пирали ва Видади Эмировар, Къазимегьамед Агъасиев, Мукьтадир Айдинбегов, Гьажибег Гьажибегов, Рагьимат Гьажиева, Алла Жалилова, Сефият Аскарова, Аскар-Сарыджа, Салигь Агьмедов, Абдусалам Айдинбегов, Къемер Адигуьзелова, Азиз Алискеров (и сиягь яргъалди давамариз жеда ва гьар са кас вичикай са ктаб кхьиниз, ам хайи кIвал кьилди музейдиз элкъуьруниз лайихлу я) хьтин кьегьал рухвайринни рушарин ватан тир Ахцегьиз лезги цивилизациядин меркез гьавайда лугьузвач. Ихьтин ксарни крар, гьелбетда, чпихъ бине авачир буш чкадал арадал къведач. Тарихдин жуьреба-жуьре себебрикди а бинедикай — дувулрикай чаз, гьайиф­ хьи, лап тIимил чизва. Эгер къайгъу­дарвал тавуртIа, гьа чидай, гъилевай крар-делиларни чавай хуьз, акьалтзавай несилдиз таз ва абуралди жегьилар дуьздаказ тербияламишиз жедач. Гьабур чируналди, тIебиатдинни гъилин яратмишунрин гуьм­бетар-памятникар хуьналди ва девирдин истемишунрив кьур цIийибур арадал гъуналди арадиз гъиз, вилик тухуз жеда чавай райондин экономикадин менфятлу хел тир туризм.

Разивилелди къейд ийин: кьиле Абдул-Керим Палчаев аваз, къе Ахцегь райондин руководстводи и кар рикIивай аннамишзава. Районэгьлийриз яшайишдин къулай шартIар яратмишунин мурад-метлебдалди абуру РФ-дин ва РД-дин гьар жуьре прог­раммайра иштиракзава, бюджетдинбур тушир инвестицияр желбун патал «Ахцегь район вилик тухуниз куьмекунин» мергьяматлувилин фонд кардик кутунва ва и жигьетдай махсус программа кьабулнава. Патара бизнесдал машгъул чи ватанперес баркаллу рухвайри (Жамалдин Пашаева, Абдул Палчаева ва масабуру) чпин карханаяр хайи ватанда регистрация авуникди гьукуматдин налогар чкадин бюджетда тазва. ИкI, абурун налогрин гьисабдай 2023-йисуз пулдин еке такьатар атана ва райцентрадин са жерге куьчеяр аваданламишна.  2024-йисуз 290 млн манат хсуси къазанжияр хьун гуьзетзава.

Винидихъ чпин тIварар кьур гьар са има­ратдикайни касдикай кьилди рахун-кхьин кутугнава. Инал сифте нубатда чна кIелзавайбурун дикъет ХIХ асирдин урусрин къеле реставрация авунин важиблу месэладал желбда. И кар патал мергьяматлувилин «Ахцегьрин къеле» фонд тешкилнава. Ада федеральный манадин медениятдин ирсинин и объект, туькIуьр хъувуна, музейдинни туриствилин мураддиз ишлемишун патал 49 йисан муддатда арендадиз къачунва. Алай вахтунда проект бегьем я. Гила эцигунрин кIвалахдив эгечIда.

Къеледин тарихдикай, ам цIийикIа туь­кIуьр хъувуникай кьве гаф. Урус пачагь I Ни­колаян девирда генерал Е.А. Головинан­ регьбервилик кваз 1839-йисуз 9 вацран къене чкадин жемятдин гьакъидихъ тир зегьметдикай еке менфят къачуналди эцигай и зурба къеле гьа девирдин дяведин искусстводинни архитектурадин чешне я. Урус аскерринни чкадин жемятдин дуствилин алакъаяр (абур Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидован «Къашкъа духтур» романда лап хъсандиз къалурнава), гьакI  Шамилан аскерринни къеледин гарнизондин арада кьиле фейи дявеяр фикирда кьуртIа, им неинки милли тарихдин, гьакI дагъустанвийрихъ галаз Россиядин пачагьлугъдин гьакимринни ряятрин алакъай­рин манадин кьетIен объект тирди ашкара жезва­.

(КьатI ама)

Дашдемир  Шерифалиев