Алатай нумрада чна хабар гайивал, 31-январдиз Республикадин образова­ни­­дин центрада кьиле фейи РД-дин Кьилин патав гвай образованидин ва илимдин рекьяй Советдин заседанидал­ 2023-йисуз малумарай Муаллимдин ва насигьатчидин йисан нетижаяр кьуна ва 2024-йисуз региондин образованидин­ къурулуш вилик тухун патал гьялна кIан­завай важиблу месэлаяр веревирдна.

ИкI, РД-дин образованидин ва илимдин министр Ягья Бучаеван докладдай малум хьайивал, алукьнавай 2024-йисан 1-сентябрдалди рес­публикада 20-далай гзаф цIийи мектебар (11 агъзур аялдиз чкаяр жедай) ишлемишиз вахкун, гьакIни алай йисан эхирдалди региондин юкьван образованидин­ 15 идарада бинедилай ремонт авунин кIва­лахар кьиле тухун планламишнава.

Сифте чун алатай йисан нетижайрикай­ рахан. ИкI, министрди хабар гайивал, 2023-йисан вахтунда республикада аялрин 26 бахча (4140 чкадин) ва 17 мектеб (7576 чкадин) ачухна. 700 агъзурдалай гзаф насигьатчийри, мектебра кIелзавай аялри ва абурун диде-бубайри  Муаллимдин ва наси­гьатчидин йисаз талукь мярекатра иштирак­на. Государстводин ва идарайрин шабагьралди 3 агъзурдалай гзаф муаллимрин зегь­мет къейднава.

«Точки роста» ва  аялрин «Кванториум»  технопаркар  67 мектебда ачухнава­, 41 школада рекъемрин образованидин шартIар иш­лемишиз башламишун патал лазим алат­рин ва техникадин база цIийи хъувунва.

Аялриз рекъемрин технологийрин рекьяй образование гунин кьве «IT-куб» центр арадал гъанва, воркаутралди (куьчедал гим­настика ийидай алатралди) спортдин 43 майдан тадаракламишнава ва мини-фут­болдин 10 майдан туькIуьрнава. «Газпром» ПАО-ди, малум хьайивал, республикада спортдин  гзаф жуьрейрин везифайрин 15 майдан туькIуьрнава.

Министрди хабар гайивал, образовани­дин идарайра чирвилер къачузвай 26 агъзур кас Вирироссиядин военный ва ватанпересвилин «ЮНАРМИЯ» гьерекатдик­ экечI­на. 2,5 агъзур аял телевиденидин крае­ведринни следопытрин ТОКС отрядрин иштиракчияр хьана. 9 агъзурдалай гзаф аялри военный рекьяй ва ватанпересвилин тербия гудай илимдинни методикадин «Авангард» центрайра  чирвилер къачуна.

Малум хьайивал, республикада «Мектебда футбол» проектни нетижалудаказ уьмуьрдиз кечирмишзава. 1279 мектебда спортдин клубар арадал гъанва, 1072 школада  — театрдин кружокар, 306-да — школайрин музеяр, 1302 мектебда футболдин  лигаяр арадал атанва. 2023-йисалай  «Школадин футболдин лигадик» сифте сеферда яз 300 касдикай ибарат тир рушарин 25 команда кутунва. 1188 школада профориентациядин сад тир къайда кардик кутунва.

Ягья Бучаеван гафаралди, 2023-йисуз  «Хуьруьн муаллим» («Земский учитель») программадин сергьятра аваз  хуьрерин чкайра авай мектебриз 61 педкъуллугъчи рекье тунва. Санлай къачурла, и программадай эхиримжи пуд йисан вахтунда 418 муаллимди кIвалахиз башламишнава.

«Гележегдин муаллимар гьазурун патал гьар са муниципалитетда  аялар патал психолого-педагогикадин классар ачухнава, къенин юкъуз абурун кьадар 149-даз барабар я. И хел чна инлай кьулухъни виликди тухуда ва баркаллубурукай сад тир и пешедал къвердавай гзаф аялар желбда», — къейдна министрди.

ГьакIни, властдин талукь тир органрихъ ва высший образованидин идарайрихъ галаз­ алакъада аваз республикада педагогикадин, физикадинни математикадин, тIебии илимрин, гуманитарный, технический ва аг­рар­ный хилерин махсус классар ачухзава. Ихьтин классар алай вахтунда 150-далай гзаф ава, гьа жергедай яз инженервилинбур — 8.

«Муаллимвилин пеше къачун патал кьабулзавай контролдин чкайрин рекъемарни­ (КПЦ), яни бюджетдин гьисабдай тир чкайрин кьадар яваш-яваш гзаф жезва. ИкI, 2023-йисуз педагогикадин хилен пешеяр къачун патал КЦП-дин  умуми кьадар  1325 чкадиз барабар тир, им 2022-йисан кьа­дардилай 36 процентдин (975) виниз делил я», — лагьана Я.Бучаева.

Инал къейд ийин, образованидин хиле кадрияр бес тежезвайдакай Ягья Бучаева са тIимил вахт идалай виликни лагьанай. И кардин себебрикай ва месэла гьялдай рекьерикай рахадайла, ада къейдна: «Педагогикадин кадрийрин кьитвилин месэла вири уьлкведа муракабдаз элкъвенва. Санлай къачурла, уьлкведа 200 агъзур пешекардин кьитвал ава. И месэла  йисалай-суз хци жезвайдаз элкъвенвай, вучиз лагьайтIа,  муаллимдин пешедин машгьурвал квахьзавай. Эхиримжи йисара педобразование  абитуриентри хкязавай хилерикай кьвед лагьай чкадал акъатнава. Муаллимрин мажибрин юкьван кьадарни чи уьлкведа винизди я лагьайтIа жеда. Муаллимдин пешедин дережа яваш-яваш хкаж жезва».

Министрдин докладдай малум хьайивал, алатай йисуз хурудал гьалддай «Да­гъус­тан Республикадин муаллимрин сихил»­ ва «Дагъустан Республикадин образованидин хилен гьуьрметлу насигьатчи» лишанар тайи­нарнава.

«Алатай йисан важиблу вакъиайрикай сад — им РД-дин Кьил Сергей Меликован тап­шуругъдалди насигьатчивилин кIвалах тухузвай муаллимрин зегьмет къейддай, абур гьевесламишдай цIийи жуьреяр кардик кутун я. «Дагъустан Республикадин образованидин хилен гьуьрметлу насигьатчи» шабагь  яргъал вахтуналди нетижалудаказ насигьатчивилин кIвалах кьиле тухузвай ва жегьил  пешекарриз куьмек гузвай  муаллимриз гуда. «Дагъустан Республикадин муаллимрин сихил» лишандалди республикадин  пешекарвилин устадвилин  «Педагогрин сихил»  цIийи конкурсдин гъалибчияр ва пишкешар къачурбур къейдда», — лагьана Я.Бучаева.

Мектебра кIелзавай аялар санай масаниз тухун патал 2023-йисуз 72 автобус агакьарна. Дагъустандин тарихдай — 176,4 агъзур, хайи чIаларай ва литературадай — 199,1 агъзур ва Дагъустандин географиядай 84,7 агъзур пособие маса къачунва.

Идалайни гъейри, 2023-йисуз  образованидин вичиз тешпигь авачир «Зи Дагъус­тан. Зун яшамиш жезвай чка» проект (1-классра кIелзавай аялар патал) уьмуьрдиз­ кечирмишиз башламишнава.

2023-йисан 1-сентябрдилай республика­дин вири школаяр  федеральный госинфор­мациядин «Зи мектеб»  къурулушдик (ФГИС) кутунва. Россиядин просвещенидин министертводи  туризмдин хиле образованидин кластер арадал гъунин жигьетдай республикадин патай атанвай арзадин тереф хвена.

Мад са цIийивал ам я хьи, ГИА кьиле тухудайла, терефкарвал тахьунин шартIар таъминарун патал, республикада сифте сеферда яз, 9-классра аттестация тухудайла, видеогуьзчивал кардик кутуна. Ам гьакIни Вирироссиядин мектебра кIелзавай аялрин олимпиададин вири дережайрин имтигьанар кьиле тухудайлани  ишлемишна.

РД-дин образованидин ва илимдин министерстводи муниципалитетрин кьилерихъ галаз образованидин хиле кадрийрин сад тир сиясат кьиле тухунин жигьетдай Икьрар кутIуннава. Министерстводи гьакIни идара ийидай кадрийрин резерв гьазурун патал  конкурс тешкилна ва кьиле тухвана.

Важиблу месэлайрикай мад сад ам я хьи, бюрократиядин жигьетдай муаллимрал алай пар кьезиларунин кIвалах башламишнава.

Министрди алукьнавай 2024-йисуз образованидин къурулуш виликди тухунин карда  асул фикир гудай хилерикайни лагьана. ИкI, малум хьайивал, 2024-йисалай асул фикир  сифтегьан школадиз гуда. Вучиз лагьайтIа,  сифтегьан классра аялдин тербиядин, чирвилерин, алакьунрин бинеяр арадал къвезва.

«Чна чи къуватар гъвечIи классра тарсар гудай  гъавурда авай пешекар муаллимар гьазуруниз серфда,  абур активнидаказ методкIватIалрин, яратмишунрин дестейрин, тежриба чирунин мярекатрал, ахтармишунрин ва инновациядин кIвалахрал, педагогический конкурсрал, фестивалрал, насигьатчивилин къурулушдиз желб авуналди, гьа жергедай яз и кардал Дагъустан Рес­публикадин муаллимрин  Ассоциациядин ва «Йисан Муаллим» клубдин мумкинвилер ишлемишуналди, муаллимрин пешкарвилин дережа хкажда», — лагьана Я.Бучаева.

РД-дин Халкьдин Собранидин Комитетдин председатель Елена Павлюченкоди образованидин гьакъиндай законодательствода хьанвай дегишвилерикай лагьана.

«Алай вахтунда вилик квай асул месэлайрикай сад муаллимриз жемиятда гьуьр­мет ва абурувай чпин везифаяр тамамариз жедай шартIар тешкилун я. И кар патал­ законар акъудзавайбуру гьам федеральный, гьамни региондин дережада гзаф крар ийизва. Кардик квай законрин къайдаяр датIана хъсанарунин кIвалах тухузва», — къейдна ада.  Е.Павлюченкодин гафаралди, 2023-йисалай  муаллимри чарасуз ацIурун лазим тир  гьахъ-гьисабдин документрин сиягь куьруь авунва. Ида абурал алай пар са тIимил кьезилардай мумкинвал ганва.

Алай йисан 1-сентябрдилай уьлкведин мектебра зегьметдин тарсар пайда жеда. И къайда закондалди тайинарнава. Зегьметдалди тербияламишун – им образованидин гьерекатдин къакъудиз тежер пай я. Идалайни гъейри,  алатай йисан эхирра мектебра мобильный телефонар ишлемишун сергьятламишуниз талукь яз законодательстводик кутунвай  дегишвилер къуватда гьатнава – абур анжах чарасуз дуьшуьш­ра ишлемишдай ихтияр ава.

Мад са дегишвал ам я хьи, 2024-йисан 1-сентябрдилай муаллимриз аялриз туьнбуьгь ийидай ихтияр ганва.  И кар патал образованидин гьакъиндай къанундик цIийивилер кухтунва: абуру мектебриз тарсара низам хуьнин ва аялди вич тухунин  къайдайриз талукь истемишунар тайинардай  ва ученик и истемишунар кьилиз акъудуниз мажбурдай ихтияр гузва.

2024-йисалай 9-классрин аялриз математикадай  ОГЭ вахкуз кьезил жеда: абуруз калькулятор, линейкаяр ишлемишдай ихтияр ганва. Идалайни гъейри, 11-классар акьалтIарзавай аялриз ЕГЭ-дин нетижайрал  алава  баллар къачудай мумкинвал ава. Ихтилат Россиядин чемпионрикай ва Россиядин Кубокдин сагьибрикай физва.  Вуздик экечIдайла,  гьакIни  къизилдин ва я гимишдин медаль хьун, военный къуллугъ тамамарун ва я СВО-да гуьгьуьллудаказ иштиракун гьисаба кьада.

ЕГЭ вахкузвайбур патал мад са цIийи­вал ам я хьи,  тарихдин тарсунай государстводин сад тир имтигьан вахкудайла, сочинение кхьин лазим жедач. Гьисабзавайвал, и тапшуругъдин яратмишунин бине квахьнава ва ам хуралай чирнавай текстер тик­раруниз элкъвенва.

Сочинение  тарихдай ЕГЭ-дин виридалайни важиблу ва четин тапшуругъ тир. Гьаниз килигна, адаз виридалайни гзаф кьадар балларни гузвай. И тапшуругъ агалкьунралди кьилиз акъудун патал мектебра кIелзавай аялар гьазуран текстер рикIел хуьз алахъзавай. Малум хьайивал, сочиненидин чкадал гила алава пуд тапшуругъ пайда жеда. Абурун куьмекдалди жегьилдивай вичин  фикирар гегьеншдаказ ачухариз жедатIа ахтармишда.

Инал къейд ийин, 2024-йисуз Россияда школада алукIун чарасуз тир парталрин ГОСТ (сад тир стандарт) пайда хьун мумкин я. Алай вахтунда ихьтин истемишунар законодательствода тестикьарнавач.

Жасмина Саидова