«Мани икI арадиз къвезвайди я» фильм хъсан пешекарар желб авуна, цIийи хъувуна, 

лезги чIалаз элкъуьрна арадиз хканайтIа, гьикьван баркаллу­ кIвалах жедай!

Гьар затIуниз вичин вахт ава лагьайвал, белки, зи рикIе фадлай авай са ихтилат ийи­дай вахтни алукьнаватIа. Зун СтIал Сулейманакай туькIуьрнавай «Мани икI арадиз къвезвайди я» («Так рождается песня») тIвар алай художественный фильмдикай рахазва. Ихьтин тIвар алай, лезгийрикай­, лезги шаирдикай тир фильм авайди чаз, чIе­хи несилриз, чизва, чаз ам акурди я, амма жегьилриз чир хьунал, акунал, акваз кIан хьунал зун шаклу я. 1957-йисуз Бакудин Ж. Жабарлидин тIварунихъ галай кино­студияда, машгьур артистарни музыкантар­ желб авуна, арадиз гъанвай и фильм (сценарий кхьейди Р.Фатуев, режиссёр­ М.Ми­каиловни В.Тахмасиб, музыка кхьейди Ниязи, оркестрдин регьбер У.Гьа­­жибегов тир) къе бязибуру «куьгьне» хьанвайди, къенин тамашачийриз марагълу тежедайди яз гьисабун мумкин я. Амма акI туш!

Ара физ, рикIел атайла, зун адаз килигзава, гьар гъилера заз а фильмдин асул мана девирра квахь тийи­дайди яз, ам гьатта шаир тIвар алай гьар садаз гьахълу къанун хьиз амукьдайди яз аквазва. СтIал Сулей­манан уьмуьрдин куьлуь-шуь­луьяр, сценарий кхьейда, режиссёрди,­ бел­ки, дегишарнава­ жеди, ахьтин ихтияр абурухъ авайди я — фильм шаирдин дуьм-дуьз таржумагьал туш кьван. Я акI тушир, икI тир лу­гьу­дайвал, шаирдин уьмуьр­дин агьвалатар эвел кьилелай, галай-галайвал кхьена тунвай­ чешмеярни малум туш. Гьа са чIавуз фильмдин кьилин мана регьятдиз виле акьадайди я: халис шаирдин гьахълу «мани» анжах ам зегьметчи халкьдин кьисметдиз, алай йикъан­ дердийриз мукьва хьайила, ахпа арадиз къвезвайди я! Гьа им вири девиррин яратмишзавайбуруз талукь уьмуьрдин истемишун туш ни лугьуда? Фильм­дай СтIал Сулеймана атIай уьмуьрдин четин рекьер, рикIиз чими адан къамат, дирибаш къилихар аквазва. КIел-кхьин течидай лезги «бат­рак» девирда кьиле физвай дегишвилерин гъавурда авайди я, вичин хуьруьн кесиб жемятдихъ, зегьмет чIуг­вазвай гьар садахъ адан рикI кузва, ам, ялав алай цIарар гваз, нагьахъ ва нагьакьан кардиз акси экъечIзава…

Пудкъад-пуд­къан­ни цIуд йис идалай­ вилик Азербайжан ССР-дин студияда туькIуь­рай сифтебурукай сад тир рангунин и фильм­дин ери къе арадиз къвезвай чIагай «кинуйрив» гекъигна, адаз тегьне ягъун, ам ри­кIелай алудун еке гъалатI, гьатта тахсир жедай. Жезмай кьван хъсан пешекарар желб авуна, цIийи хъувуна, мадни жуван мурад­ яз лугьун – лезги чIалаз элкъуьрна! – ам арадиз хканайтIа, гьи­кьван баркаллу­ кIвалах жедай! Ам чи сад лагьай лезги фильм я эхир, ахьтин фильм Дагъус­тандин са миллетдикайни икьван гагьди арадиз гъанвайди туш. Я ахьтин шаирни маса садахъни хьанач, им тапан дамах туш, виридаз чизвай, авай гьахъ я. СтIал Сулейманан тIварцIи вири чи Дагъларин уьл­кве машгьур ийизвайди я, гьамиша гьа икI амукьни ийида.

«Мани икI арадиз къвезвайди я» фильм михьи лезги чIалал «рахурун» патал чахъ СтIал Сулейманан тIварцIихъ галай гьукуматдин лезги драмтеатрда кIвалахзавай бажарагълу артистарни ава, такьатар чара ийиз жедай, халкьди лугьудайвал, «гъил къванцик квачир» рухваярни. Къене рикI хьайила, тежедай са карни авач. Юбилейдин йисуз и кIвалах гъиле кьун чи кьилин винизвал жедай.

СтIал Сулейман ва Борис Пастернак

СтIал Сулейманан таржумагьал ва ярат­­мишунар дериндай ахтармишзавайбуруз чир хьун мумкин я, амма кIелдайбуруз виридаз и агьвалатдикай бажагьат хабар ава. Зурба шаир дуьньядилай фейи йикъа­ра Советрин Союздин нуфузлу газетрикай сад тир «Литературный газетдин» чинра уьл­кведин машгьур ли­тераторри кхьенвай, и туькьуьл агьвалатдиз талукьарнавай башсагълугъвилин макъалаяр чапнавай. Абурун арада урусрин ХХ асирдин зурба писателрикай садан, гуьгъуьнлай Нобелан премиядиз лайихлу хьайи Борис Леонидович Пастернакан (1890-1960) эссени авай. Заз а касди чи шаирдикай кхьенвайбур гьакI гаф патал, дуьшуьшдиз кутугайвал лагьай «кьуру» келимаяр хьиз ваъ, рикIин сидкьидай, кьетIен гьуьрмет аваз лагьайбур яз акуна. Б.Пастернак муракаб кьисметдин, ватандин кьилел атай къияматдин четинвилериз дурум гайи кас я. Эвел кьиляй ЧIехи инкъилабдин «ракъиник» умуд кутур бажарагълу шаир гуьгъуьнлай адакай кефи хана амукьнай, гьатта кIеверани гьатнай.  ЯтIани ада вичин яратмишунрин рехъ къекъуьрнач, инсанвилин лайихлувал квадарнач­. Б.Пастернаканни СтIал Сулейманан тIва­рар тарихдин чинра санал алаз амукьун заз лишанлу ишара хьиз акуна. Ватандиз ва хайи халкьдиз вафалувал, намуслувал, дамах гва­чирвал – ихьтин къилихар урус писателдиз хасбур тир. Вичиз гьич таниш тушир лезги халкьдин ахлакьдин, милли руьгьдин векил яз, меркездиз атана акъат­навай шаир СтIал Сулейманни адаз гьа ихьтин къилихрин инсан яз, тешпигь авачир хьтин зурба бажарагъдин сагьиб яз акунай.

Заз а эсседин-башсагълугъдин гафар хайи чIалаз элкъуьриз кIан хьана: къуй чи шаирдиз талукь тарихдин чарарин арада гьа и гафарни амукьрай, жегьил несилризни адан тIвар мадни багьа хьурай, мадни адал дамах авурай!

Ам риваятдиз элкъведа

Писателрин Вирисоюздин сад лагьай съезд кьиле физвай вахтунда чубандин хьтин, дагъвидиз хас парталар алай кьуьзуь­ касди вичел фикир желбзавай. «Ам Стальский я, Сулейман Стальский, — лугьуз­вай са­да-садаз. — Дагъустандай тир ашукь». Кьуьзуьди чина эдеб, кисуна гьайбат аваз, съезд кьиле физвай залдин вилик квай кIвале вичин нубатдал вил алаз ацукьнавай.

Съезддин программа къвердавай яргъи жезвай. Ораторрин кьадардин а кьил аквазвачир, абурун рахунарни пакамалай нянал, са заседанидилай маса заседанидал хутахзавай. Чун лагьайтIа, цIай атанвайбур хьиз, инай-аниз чамарда авай: президиумдай поч­тайрин бюродизни машинисткаяр авай кIвализ, мандатрин столдин патавни чаз алад лугьуз, чараралди буйругъзавай фойе­диз, гагь ацукьзавай, гагь къарагъзавай, совещанийра иштиракзавай, зенгинив ван ийиз таз, къайда хуьниз эвер гузвай.

Ам лагьайтIа, ацукьнавай – гьа сифте­ юкъуз хьиз, хипен кIуртни лит алаз, юзан тийиз, чинай хатурлувал ва дамах гвачир лайихлувал акваз. Ам хиялдай яргъарай са вуч ятIани акваз ацукьнавай, анжах са гъилера, патав атай Горькийдин къаншардиз шаддиз ва гьуьрметдалди кам къачурла, Горькийдихъ галаз санал адаз колоннаяр, лампаяр ва залда авай халкь акуна, ахпа, Горькийдиз са ни ятIани анихъ эверайла, адахъ галаз адан дикъетдикай абур вири хкат хъувуна.

Гьакьван чак къалабулух кутазвай трибунадихъай адаз кичIе хьаначир. Трибунади адан ван дегишнач, секинвал къакъуднач, темягь фидай хьтин къенивал квадарнач, гьерекатрин дуьзгуьнвал чIурнач. Адаз гаф гана. Зал дикъетдив яб гуз гьазур хьана. Течидай чIалал тади квачиз ийизвай рахун сад хьиз, асиррилай гьикI атанатIа, гьакI авахьна фена. Ашкара тир: и зал адаз дар я, акъвазнавай чка бес кьадар кьакьан туш. Версерин майданар аквазвай адан вилериз, версерин кьакьанвили ам хкажзавай. Ингье, саламрилай гъейри, ам Дагъустандай вуч гваз атанвайтIа, вуч гваз ам са шумуд юкъуз чи арада ацукьнавайтIа.

ТуькIуьрай эсерар анихъ амукьуй, халкь­дин шаирдин уьмуьрни кхьинрин эбеди имарат я, вучиз лагьайтIа, автор вич гуьгъуьнин несилри чпин кхьинар тадай ктабдиз элкъведа. Гьа ихьтинди, зун чIалахъ я, Стальскийни я. РикIиз чими тIебиивал гваз, гьи гуьрцелдилай хьайитIани кам ягъиз гьикI алакьнатIа, гьакI даимлухдиз кам вегьей ам риваятриз элкъведа, — таб квачир­ди, гьайбатлуди, михьи рикI илгьамдив ацIанвайди.

Б.Пастернак.

(Москва, «Литературная газета»,

26-ноябрь, 1937-й.)

(КьатI ама)

Пакизат  Фатуллаева