Лезги чилер — гуьзгуь чилер!.. Ихьтин гекъигун чIехи шаир-философ Ибрагьим Гьуьсейнова лагьана, чи мецерал алама. Дугъриданни, чи чилерин гьи пипIел вил вегьейтIани, тIебиатди чаз килигуналди тух тежедай девлетлу рангарни къашар, нурарни тавар, сесерни гьаваяр, безекарни сачахар, мигьиярни тепеяр, дагъларни вацIар, генг яйлахарни тамар, эхирни, гьамиша вили махпур хьиз аквадай гьуьл ганва!
Дагъдай гьуьлуьхъди килигайла, вацIари анай дагъларихъди гьерекатзавайди хьиз жеда. Гьуьлелай килиг — эбеди живерик квай дагъларин кьилери вацIар гьанай авахьзавайди субутда… Лекьери гьа кьакьанрай чаз саламар ракъурзавай хьиз жеда…
Ачух рекьер
И сеферда зи рехъ Хив дередихъ фена. Фадлай ахьтин мумкинвал хьанвачир. Гила а кардиз къуват хъукьвави жумарт хва, вич акьалтIай кьетIен метлебдин, куьруьз кхьенвай, амма манадиз дерин келимайрин — афоризмайрин автор Демирбег Загьирович Эмирбегова гана.
Кьасумхуьрел Кьиблепатан Дагъустандин районрин кIелдайбурухъ ва чи мухбиррихъ галаз республикадин газетринни радиодин, телевиденидин ва печатдинни информациядин министерстводин векилрин гуьруьш — совещание кьиле фена. Ана зани иштиракна. Чкадилай чаз кхьизвай авторри чи гьар са гуьруьш руьгьдин сувар хьиз кьабулзавайди я. Гилани гьакI хьана. Зи вилерин сагъламвилин гьални, яшарни гьисаба кьуна, “Куьредин хабарар” газетдин редакцияди захъ галаз шаир ва публицист, ЛПС-дин райондин отделенидин руководитель Абидин Камиловни рекье туна. Ида чи сиягьатдин метлеб мадни артухарна, заз къекъвезни регьят хьана.
Хив дере заз фадлай акур чка я. Ам ахкунихъ гьар садан вил жеда. Ясти дагълар, лацу къванцин цIарар, гегьенш къени мигьиярни векьин тахтаяр, пипинни цикин, мегъуьнни гъулцин, кицикинни инийрин, кIерецрин тарарикай ибарат тамун сих кIапIалар, къайи булахар, Чирагъ вацIун чарчарар… Абурун шикилар гьакI гафаралди гуз хьун мумкин туш. Кьезил шагьварди ви зегьемлу хур ацIурайла, вич-вичелай манидал чан къведа:
И тавхана, и къулайвал
Мубарак квез, инсанар!
Квев гекъигда и галайвал, —
Кумач чандик нукьсанар!
Машин я гар, жувни-пайгар,
Квахьна рикIин биришар.
Салам, лекъвер! Салам, рагар!
Гур хьурай чи гуьруьшар!..
Сардархуьруьн кьилихъ шегьре кьве патал пай хьанва: ЧIилихърихъ ва ЦIинитIрихъ. Кьведни Хив районда сифте гьалтзавай лезги хуьрер я. ЦIинитIрин булахдин яд дадмишна, чна АрхитIихъ, анайни Хив галайвал гьерекатна. Дегишвилер самбар хьанва… Сифте нубатда и кар кьиляй-кьилиз къир цанвай шегьреди ва и хуьрерив агакьнавай газдин турбайри субутзава. Зи рикIел, къванцин цIивиндин мяденар кардик кухтун герек я лугьуз, архитIвийри хъуьтIуьн вахтунда авур арзаяр хквезва. Дугъриданни, ина гьеле Ватандин ЧIехи дяведин йисарани чиликай къванцин цIивин хкудзавай. А вахтунда шахтар хьайи чкаяр гила тамарини кул-кусри хкьунва.
Дегишвилер маса жуьрединбурни ава: рекьин кьве патани гатуз къизилдин ранг алай къуьлуьн никIерал лепе къугъваз аквадайди тир. Гила абур векьериз элкъвенва. Са шумуд чкадал некIединни якIун махсус комплексар — фермаяр алайди тир. Гила а чкаяр машинрин гьаятриз, я тахьайтIа тIуьнар-хъунар ийидай идарайриз элкъвенва. Мединивал яни им, муьскуьнвал яни, заз чидач. Маларин геллегьар шегьре рехъ тирвалди гьалтзава, нехир хуьдай ксар амач…
Зи патав гвай Абидина гаф кутуна: — Вири хуьрерай жегьилар гилани са къатда пата- къерехдиз физва, чкадал аламайбур аялар галай яшлу инсанар я. Нехир ни хуьда? Чилел цан цана, аник тум ни кутада?.. КIвалер цIийи жезва. Куьгьнебур чукIуриз, цIийиз эхцигиз, хейлин хизанар хквез-хъфизва. И карди чи хуьрер квахь тийидайди, куьгьнебурални чан хкидайди субутзава.
Ихьтин крарик кьил кутунвай архитIвиярни, тркалвиярни, цлахъвиярни, цналвиярни гзаф я. Иллаки цналвийри хуьр патал хъсан зегьмет чIугвазва. Хейлинбуруз “Рычал-Су” заводда кIвалах жагъанва…
Суьгьбетрик кваз чун Хивдин юкьвал агакьна. Куьгьне минаретдал цIийи къуба хкажнава. Ада атай гьар са мугьмандиз вичиз цIийи уьмуьр хганвайдан хабар гузва. Саки гьа и тегьерда райондин культурадин кIвалин вилик квай ял ядай багъди, В.И.Лениназ, И.В.Сталиназ хкажнавай памятникри, Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайи кьегьалриз хкажнавай обелискди, аялрин бахчади, маса дараматри, стадионди чпел фикир желбзава. Им райондин зегьметчияр чпин чил, ватан, руьгь, тарих багьа яз, гележегдихъни инанмиш яз, яшамиш жезва лагьай чIал я…
* * *
Хивдай чи рехъ Рапак вацIун дередай Къванцигар, Чуьвекар, ГъуштIилар галай патахъ, анайни Хъукьварин хуьруьн кьилихъ галай къванцин руварихъди (Куьлег рагар) фена. Са вахтара ина залан тракторри кIвалахзавай, Хивдай Хъукьваз, Яргилиз, Яракиз рехъ акъудзавай. Гила кьиляй-кьилди къир цана, гегьеншарна, дуьзмишнава. Машинди лув гузвай хьиз я. И къулайвал чун тухузвай машиндин иеси Демирбега Хивдай республикадин Халкьдин Собранида ва Гьукуматда векилвалзвай ксарин агалкьун яз гьисабзава.
Лап тарифлу келимаяр Дагъустанда РФ-дин МЧС-дин Кьилин Управленидин начальник, генерал Нариман Магьмудович Къазимегьамедован тIварунихъ лугьузва. Адан алахъунар себеб яз ЦIинитIрилай винидихъ, Векьелрин кIаник квай талада МЧС-дин махсус часть арадал атанва, цIудралди жегьилриз чкадал кIвалах, къуллугъ хьанва, хуьрера хейлин къулайвилерни твазва…
Ингье Хъукьварин кьилихъ, дагъдин гирведал хкажнавай алакъадинни телекоммуникацийрин вышкадин майдан. Инлай Лезги чилерин кьуд пад капун юкьвал алайди хьиз аквада. Гатун юкь ятIани, инаг цуькверикай хранвай халича хьиз хъуьрезва. Агъадихъ тамун кIапIалар, векьин тахтаяр, багъларни салар, дереяр экIя хьанва. Лап яргъай Каспий гьуьлуьн вили зулни чир жезва. Вирибурун кьилелай, Хъукьварин кьиблединни рагъэкъечIдай патай эбеди живерини муркIари кьунвай Шагьдагъдинни Базар-Дуьзуьдин, Шалбуздин такабурлу кьилер аквазва. Гимишдин хьтин цIарцIарди вири дуьнья ишигълаван ийизвай хьиз я. Ихьтин рекьера инсан бажагьат галатда. Руьгьламиш жеда…
Мердали Жалилов
( КьатI ама )
