«Вири чилелай башламишзава. Республикада къекъведайла, аквазва хьи, чахъ, сакIани ишлемиш тийиз, къатканвай чилер гзаф ава. Им тажуб жедай кар я, вучиз лагьайтIа, чилин гьар са метр чна ишлемишна кIанда. Чаз Халикьди­ еке девлет ганва, амма чаз и девлет жув патал ишлемишиз кIанзавач. Чилерин хиле къайда тун тавунмаз, са проектни, са карни чавай агалкьунралди кьилиз акъудиз жедач». Ихьтин фикирдал алаз, РД-дин Кьил Сергей Меликова 25-26-январдиз республикада кьиле фейи регионрин умуми «Пространственный делилрин милли къурулуш. Тамам ва дуьз сиягь» форум ачухна. Мярекатда гьакIни  республикадин премьер-министр Абдулмуслим Абдулмуслимова, Халкьдин Собранидин  кьил Заур Аскендерова, Росреестрдин кьилин за­местителар тир Татьяна Громовади ва Алексей Бутовецкийди, вице-премьер – фо­румдин тешкилатчи тир РД-дин чилерин ва эменнидин алакъайрай министерстводин регьбер Заур Эминова иштиракна.

Мярекатди уьлкведин 21 региондай, гьакIни республикадин вири муниципалитетрай тир 900 кас кIватIна. Къейд ийин, СКФО-дин регионрилай гъейри, иниз уьл­к­ве­дин яргъал чкайрай — Якутиядай, Томскдин областдай, Башкортастандай, Пермдин крайдай­, Мурманскдай ва масанрайни мугь­ма­нар атанвай.

Веревирдер тешкилай са шумуд майдандал форумдин иштиракчийри са жерге месэлаяр къарагъарна, абурун жергедай яз — ЕГРН-дик муниципальный тешкилатрин, хуьрерин, мулкарин сергьятрин гьакъиндай делилар кутун; вири патарихъай фикирда кьуна, кьиле тухузвай кадастрдин кIвалахар мулкар виликди тухунин алат яз; регионрин информациядин къурулушар ва Росреестрдин къуллугъра  тIебии тушир интеллектдин  технологияр ишлемишун;  юзан тийидай эменнидин виликдай гьисаба кьунвай объектрин  иесивилин ихтиярар авай ксар винел акъудун; ЕГРН лазим тир делилривди ацIурунин бине яз,  мулкар виликди тухуниз талукь планрин документар  гьазурун.

Малум жезвайвал, вири и мес­элаяр фадлай къайда тун истемишзавайбур ва къенин юкъуз­ хциз акъвазнавайбур я. Пространственный делилрин  милли къурулуш арадал гъунин бинеда чилин, юзан тийидай эменнидин (кIвалерин, дараматрин..), кадастрдин къиметдин, гьа жергедай яз и эменнидин иесийрин гьакъиндай делилар рекъемрин сад тир майдандал кIватIун ава.

Дагъустан и программа кьилиз акъудзавай ахтармишунин регион­рикай сад я. СКФО-дин субъект­­­рикай Дагъустан хкягъунин себеб­ ам я хьи, адахъ пространственный делилар кIватIунин ва ­гьялунин кIвалах автоматламишу­нин жигьетдай виридалайни хъсан мум­кинвилер ава.

Республикадин Кьили къейд авурвал, «Пространственный делилрин милли къурулуш» респуб­ликадин гьукумдин органрин кIва­лахдин важиблу хилерикай сад хьанва.

«Ахтармишунин регион яз, и проектда  иштиракунихъ чун патал еке важиблувал ава. Ам уьлкведин Президентдин тапшуругъдалди кьилиз акъудзава. Дагъустанда программа са нукьсанни квачиз кьилиз акъудзава. И форумдин макьсад лагьайтIа, алукьнавай 2024-йисуз кьиле тухун лазим тир кIвалахрай  «сятер сад авун» я. Вучиз лагьайтIа, тухузвай кIвалахдин виридалайни важиблу пай гьеле вилик кума. 2024-йис са жерге милли проектар патални эхиримжиди я. Амма им абурун кIвалах акъвазарда лагьай гаф туш»,  – къейдна  С.Меликова. И жигьетдай Сергей Алимовича малумарайвал, чилеринни эменнидин месэлада къайда тун тавунмаз, са проектни – я экономикадин, я инвестицийрин – уьмуьрдиз кечирмишиз жедач. Чилер майишатчивилин кIвалахдал желб авун чарасуз я.

«Чилин участок гьина аватIа важиблу туш – гьам аранда хьурай, гьам – дагъда. Ибур вири чи чилер я. Эгер чна абур менфятлудаказ ишлемишайтIа, мукьвал вахтунда Дагъустан дотацийрин регионвиле амукьдач, ам донорвилиндаз элкъведа. И кар патал чахъ вири ава: промышленность еримлу  авун, АПК виликди тухун,  чилер ва мулкар, шегьерар ва хуьрер, вири патарихъай фикирда кьуна, аваданламишун патални», — лагьана ада. Ам инанмиш тирвал,  газламишунин, электроэнергиядалди ва целди таъминарунин  месэлаяр гьялун четин хьунин бинеда чилинни эменнидин месэладив менфятсуздаказ эгечIун ава.

«Вучиз икI жезва? Мисалрикай сад къачун. И кардин себеб ам я хьи, чилин участок законсуздаказ ишлемишиз башламишзава: адал, шегьерда дараматар эцигунин план кваз такьуна,  кIвал эцигзава. Ахпа 12 мертебадин кIвал законсуздаказ газдин ва электроэнергиядин  къурулушрик кутазва. Амма кIвале яшамиш жезвай агьалийри гузвай коммунальный гьакъидин пулар и сетар къайдада аваз хуьнин рекьиз физвач, — лагьана региондин Кьили. — Дагъустанда чилерин участокар чара авунин мес­эладив акьалтIай дикъетлудаказ эгечIун лазим я. Вучиз лагьайтIа, чи чилер гьар жуьрединбур я. ИкI, Казбек райондин дагълух чилер Кьиблепатан Дагъустандин чилерив гекъигун дуьз жедач. Чилерин участокар дуьздаказ тайинарун патал чна сифтени-сифте абурун сергьятар тайинарна кIанда».

Сергей Алимовича къейд авурвал, юзан тийидай эменнидин государстводин реестр ацIурунин кIвалах чкадилай анжах 2022-йисан сифте кьилерилай юзана. Амма агакьнавай нетижайрал акъвазун дуьз туш, кIвалахрин виридалайни еке пай гьеле вилик кума.

«Къенин юкъуз чун агакьнавай дережада  асул кIвалах республикадин муниципалитетри авун лазим я. Эгер районрин ва шегьеррин, хуьрерин руководителар и кардал машгъул тахьайтIа, я рес­публикадивай, я Федерациядивай  гъиле кьунвай проект кьилиз акъудиз жедач. Кьилинди ам я хьи, ам дагъустанвийрин тIал алай месэлаяр гьялунихъ элкъуьрнава. Ахтармишунин проект кьилиз акъудун­ патал республикадихъ вири мумкинвилер ава: кIвалахдал гуьзчивалдай ксарни, пулдин такьатарни, федеральный амадагрин патай куьмекни. Заз ина четин месэлаяр аквазвач», — лагьана С.Меликова.

Гуьгъуьнлай рахай Абдулмуслим Абдулмуслимова НСПД-дин программадин алава такьатар чара авуникай хабар гана.

«Авайвал лагьайтIа, пространственный делилрин милли система хьтин муракаб  месэлада рес­публикадихъ агалкьунар хьуни ва кIватIнавай тежриба раиж ийиз ала­кьуни, гьакIни икьван гегьенш майданра уьмуьрдиз кечирмишзавай программадиз талукь форум чи республикада кьиле тухуни зун иллаки шадарзава. Республика ва уьлкве патал регьятди тушир ихьтин вахтунда  программадиз феде­ральный бюджетдай чара ийизвай куьмекдихъ галаз санал алава такьатар жагъурун регьят кар туш. Гьаниз килигна, и карди вичин нетижаяр гъун важиб­лу я», — лагьана ада.

Дагъустандин премьер-мини­­с­­тр­ди республикадин Кьили НСПД-дин проектдик алай йисуз хуьруьн майишатдин чилерни кутун­ патал гайи теклифдин тереф хвена. «Инанмиш я, рекъемрин и платформади чаз неинки респуб­ликадин чилерин фондуниз, чилер авай гьалдиз, абурун бегьерлувилиз, накьвадин жуьреба-жуь­ревилиз, гьакIни муниципальный­ тешкилатра авай ири ва куьлуь карч алай гьайванрин кьадардиз талукь делилар умумиламишдай мумкинвал гуда. Рекъемрин сад тир платформа адаз итиж ийизвайбур – гьам карханаяр, гьам кьилдин ксар патал тIем акакьдайди, азаддаказ ишлемишиз жедайди хьун лазим я», — лагьана А.Абдулмуслимова.

Татьяна Громовади республикади кьиле тухузвай кIвалахдиз еке къимет гана. Ада гьисабзавай­вал, Дагъустанди кадастрдин комплексный кIвалахар (ККР) икьван чIа­­валди тахьай жуьреда нети­жа­лудаказ кьиле тухузва. И кар­ди­  государстводин юзан тийидай эменнидин сад тир сиягьдик кутун тавунвай капитальный объект­рин кьа­­­­дар тIимилардай мумкинвал гана.

«Дагъустандай тир амадагри кIвалахар  виридалайни вилик  ва лап хъсан ери аваз тамамарзава. Чна и рекье сад хьиз фикирзава ва и хиле  Дагъустандин тежриба  амай регионрини ишлемишунин патахъай тагькимарзава. Конкурсдин мярекатар кьиле тухузвай  тегьер, федеральный бюджетдай такьатар къачун патал регионди арзаяр гунин активлувал – вири и крар кьетIен фикир гуниз лайихлу я», — лагьана ада.

Алексей Бутовецкийди къейд авурвал, са кьадар вахт идалай­ вилик икьван муракаб месэлаяр гьялунин карда Дагъустан кIвен­кIвечи регион хьун фикирдизни­ гъиз тежедай кар яз гьисабун мум­кин тир. «Амма исятда чун са чIалал рахазва», — лагьана ада.

Росреестрдин векилди форумдин иштиракчийрин рикIел хкайвал, ЕГРН – им юзан тийидай­ эменнидин объектриз, чилин учас­токриз ва маса дараматриз талукь делилар авай законлуди тир тек са ресурс я. Ам иесивилин ихтиярар хуьнихъ элкъуьрнава. «ЕГРН-дик кутуна кIанзавай вири объектар ана хьун лазим я – карчивал вилик тухун патал, региондиз ва муниципалитетдиз чпин идарадик вуч кватIа чир хьун патал. Алай вахтунда чун государстводин­ Кьили тайинарнавай хилера къайда­ тунал машгъул я. Иник акатзава­: картографиядин­ ва кадастр­дин ком­плексный кIвала­хар финанс­рал­ди таъминарун; ад­­­­ми­нист­ра­ций­рин ва мулкарин сергьятар умуми сиягьдик кутун; гьакIни иесивилин ихтиярар авай ксар тайинарун. Алатай 2023-йисуз и рекье чна 50 процент мулкарин делилар гъилелай авунва. Алай йисуз тамамарна кIанзавай кIвалахрин кьадар виридалайни екеди я», — лагьана ада.

Министр Заур Эминова регионда кьилиз акъудзавай проект­диз талукь бязи делилар раижна. ИкI, 2023-йисан эвелрай  ЕГРН-дик 168 сергьят кутунвай, йисан эхирдай – 497. Идалайни гъейри, 2023-йисан сифте кьиляй реестр­дик мулкарин зонайрин 27 сергьят кутунвай, эхирдай и рекъем 2070-даз барабар тир. Ада гъавурда турвал, ЕГРН-да делилар тахьуни эцигунрин кIвалахрин ихтияр гуниз манийвалзава.

Эхирдай С.Меликова хабар гайивал, НСПД-диз талукь форум­ йиса садра кьиле тухудайди хьун мумкин я. 2023-йисуз  программа­ уьмуьрдиз кечирмишунин кардик республикадин эцигунрин, архитектурадин ва ЖКХ-дин, гьакIни ре­къемрин жигьетдай вилик фи­нин­ министерствояр экечIна. ЦIи ла­гьайтIа, абурал хуьруьн майи­шат­дин ва недай суьрсетдин, транспортдин ва рекьерин майишатдин, образованидин ва илимдин минис­терствояр алава хъжеда.

Жасмина Саидова