(Эвел — 3-нумрада)
Бубади аялдиз ийизвай таъсир къуватлу тирди дидейрини хиве кьазва: дахдиз лугьуда гьа-а, бубадиз хабар хьайитIа, чир жеда ваз, — чIуру кIвалах ийизвай аялар тагъкимарда дидейри. Иниз килигна, бубайри аялриз дуьз рехъ къалурун патал лугьузвай келимаяр вахтунихъ, чкадихъ галаз кьадайбур, гьахълубур, акьалтIай куьруьбур хьун лазим я. Лугьузвай гафуни тек са касдиз ваъ, гьакI саки яб гузвай вирибуруз таъсирна кIанда. Тараз якIв яда, тамуз ван хьуй лугьуз, чка тийижиз цайи тар экъечI тавун мумкин я — лугьузва лезгийри.
Гьикьван дидедизни бубадиз аялдив эгечIуна чпиз хас, хсуси къайдаяр аватIани, санлай къачурла, тербиядин пис-хъсанвилин жаваб абуру кьведани сад хьиз гана кIанзава. Гъуьлни паб са викIиник квай яцар я — лугьузва халкьди.
Халкьдин педагогикади аялриз тербия гунин карда жемятди кьазвай чкани зурбади тирди къалурзава. Нехирдиз ягъ тавунмаз, данадикай яц жедач, вацIари гьуьлуьхъди ялда, элдин гужлувал селдин гужлувал я, эгер кьве балкIан санал кутIунайтIа, абуру сада-садан я ранг кьада, я — къилих къейдзава халкьди.
Халкьдин педагогикади лугьузва хьи, дидеди-бубади, чIехида, агъсакъалди, гьар ни гузвай тербия хьайитIани, тек са гафара аваз хьана кIандач, гафарин къуват тестикьарун патал лугьузвайдахъ чпихъ агъадай, вилериз аквадай крарни хьана кIанда. «Са сеферда акун, кьве сеферда ван хьунилай хьсан я», — малумарзава лезгийрин мисалди. Эгер таъсир акьуллуди, ара датIана са тартибда аваз ийизвайди ва гуьзчивал алайди хьайитIа, тербиячидин мурадар кьилиз акъатда, тербиячиди кутазвай къилихар аялдин хесетриз элкъведа. Вири хизанди ва вири тербиячийри и кардиз фикир гун аялдин ахлакьдин ери дуьзгуьнламишунин важиблу шартI я.
Муькуь патахъай, им акI лагьай гаф туш хьи, сад хьтин тIалабунар хьайитIа, аялар вири сад хьиз тербияламиш жеда. Гъилин вад тIубни сад хьтинбур туш, гьар са тупIуз вичин кьадар закIал жеда. Иниз килигна, ийизвай тIалабунар, гузвай тербия аялдин хсуси кьетIенвилериз — яшариз, буй-бухахдиз, квай хесетриз ва масабуруз фикир гана, къайдаламишнавайбур хьун герек я.
Лезги халкьдин педагогикади тербияламишзавай аялдик сифтени-сифте гьуьрметдин гьиссер кутун тIалабзава. «Диде-бубадиз, гъвечIи-чIехидаз, дишегьлидиз, кьуьзуьдаз, арифдар агъсакъалриз гьуьрмет ийидай ишараяр чир хьун тербиядин са дережадив агакьун лагьай чIал я», — лугьузва халкьдин педагогикади. «ЧIехиди авачир кIвале берекат жедач, — чIехидан гаф атIумир, инсандин гьуьрмет вичин гъиле ава, гьуьрмет авай чкада берекатни жеда, жувалай чIехи къванцелни меслят гъваш», — къейднава мисалра.
Лезги халкьдин педагогикади эдебсуз, гъвечIи-чIехи тийижир, диде-буба рикIелай ракъурзавай ягьсуз инсанар негьзава ва абуруз дуьз рекьиз мисалралди эвер хъийизва: чIехидаз яб тагайди чIехи баладик акатда, бубадиз аксиди баладик акатда ва мсб.
Аял дуьз тербияламишун диде-бубайри, гъвечIи-чIехибуру ва гьакI вири тербиячийри и кар патал яратмишзавай къулай шартIарилай аслу я. Эгер и шартIар къулайсузбур хьайитIа, тербияди менфятлу нетижаяр гудач. Ихьтин шартIариз кьетIен фикир гун халкьдин педагогикадин эвер гунрикай сад я. Пис къуншиди итим русвагьда, тикедин дустунихъ вафа жедач, пехилдакай дуст кьамир, къунши къени хьайила, кьецIи рушни гъуьлуьз фида ва икI мад.
Халкьдин педагогикади аялрик эдеб-намусдин, гьахълувилин гьиссер кутуниз эверзава. Намуссузвилелди дуланмиш жедалди намуслувилелди кьиникь хъсан я, гьая авачирдахъ иманни жедач…
Лезги хадкьдин педагогикада важиблу чка вафалувилиз, игитвилиз ва уьтквемвилиз эверзавай мисалри кьазва. Шив кьейила, пурар амукьда, игит кьейила, — тIвар, игитдин суфра ачух жеда, итим садра рекьида, кичIеди — вишра, алчах яз амукьдалди викIегьвилелди кьиникь хъсан я — лугьузва халкьдин акьулди.
Халкьдин педагогикада, ажуз руьгь авайбур негь авуналди, икI лугьузва: къуьрен рикI авай аждагьан, ягъиз тежедайда чIехи къван кьада. Герек авачир игитвилерни лезги халкьдиз хуш туш. Халкьдин педагогикади лазимсуз игитвилин рехъ мисалралди атIузва. Ажуз ламрал акьахмир, итим авачир чкада итим я, лам гатаз тахьайла, палан гатада…
Лезгийрихь алатай девирра чирвал, тербия гудай мектебар хьаначтIани, халкьди чирвилериз, кIелуниз, зигьиндиз, акьулдиз еке фикир гуз хьана. И кар лезги чIала мягькем хьанвай гзаф кьадар мисалри субутарзава: акьулдикай — зарар, делидакай хийир жедач, акьул бармакда ваъ, кьиле хьана кIанда, фагьумсуз аслан фад фура гьатда, гьар са зарарди са акьул чирда, кIелайдан вилер — экуь, кIел тавурдан вилер буьркьуь жеда, арифдардиз ишара бес я.
Яшайишдин яргъал тарихда агъзурралди несилар тербияламишна, кIвачел акьалдна, лезгийри лагьай ва дериндай къейд авур бубайрин мисалар – гафарин къадакьар къенин юкъузни чпихъ зурба къуват, метлеб авай тербиядин важиблу такьатар я. И куьруь суьгьбетда чавай и такьатрикай виридакай рахаз хьанвач. Умудлу я хьи, винидихъ къалурай тербиядин такьатрайни лезги халкьдин вини дережадин савадлувал, фикиррин деринвал девлетлувал, миллетдин ахлакь ачухдиз малум жезва. Иниз килигна, халкьдин педагогикадин такьатар агалкьунралди чпин тежрибада ишлемишуни диде-бубайриз, муаллимриз, классрин руководителриз, цIийиз школайра пайда хьанвай тербиядин меслятчийриз ва гьакIни вири лезги жемятдиз аялар патал чIугвазвай чпин гьар йикъан зегьметда менфятлу нетижаяр гуда.
Халкьдин тербиядин тежрибадал амал авуни инсанрин арада чи лезги халкь, адан чIал, меденият машгьурда, жегьил несилдик марифатдин дурумлу дувулар кутадай рекьер ачухарда.
Шайдабег Мирзоев,
ДГПУ-дин профессор
