(ЦIийи “Лезги-урус гафарган” чапдай акъатуникай)

Са девирда Гегель тIвар алай философди лагьаналдай, бес чна уьмуьрдикай ийизвай вири фикиррин ажайибвилерилай гьакъикъатда жезвай крарин ажайибвилер гьамиша артухбур яз жеда. Маш­гьур­ философдинбур я лугьудай и гафар, дугъриданни, гьаданбур ятIа, заз чидач, амма мукьвара чапдай акъатнавай “Лезги-урус гафарган” акурла зи рикIел гьа и гафар атана.

Гьелбетда, гьар са миллетдин тарихда адан чIалан цIийи гафарган чапдай акъатун савадлу ксар шадардай са ажайиб вакъиа я. Амма инал заз Саимат Бейбалаевна Юзбеговадин редакциядик кваз цIийиз акъатнавай “Лезги-урус гафаргандин” маса жуьредин ажа­йибвиликай рахаз кIанзава.

Ажайибвал ихьтинди я. Рагьметдиз фенвай, вини дережадин чирвилер ва алакьунар авай лезгийрин лингвистрикай сад яз хьайи Букар Бекирович Талибован тIвар­цIихъай цIийиз акъатнавай гафарганда са кьадар ахьтин гафар ганва хьи, лезги гафар я лагьана, туьтуьнал чукIул эцигайтIани, а алимди гафаргандик кутун тийидай.

Мисал патал, цIийи ктабда, Б.Б.Талибова гафарганда тунвай гаф я лугьуз “гьайван-духтур” келима ганва. Вичихъни “ветеринар” гафунин мана ава лагьана (ктабдин 179-чин). Ветеринар вири лезги хуьрера ва лезги чIалал акъатнавай литературада къедалди “маларин духтур” яз ашкара тир. Бес гила “ветеринардикай” гьихьтин себебралди “гьайван-духтур” хьанва?! Ихьтин цIийи “тIварцIи” ам ганвай кас гьайванрин духтур я лугьузвани, тахьайтIа, а духтур вич гьайван я лугьузвани? Лезги чIалан къайдайралди и кьве манадикай “гьайван-духтур” келимадин дуьз мана гьим я? Гафарганди и суалриз жавабар гузвач, логикади абуруз гузвай жавабар аламатдинбур я…

ЦIийи гафарганда ам туькIуь­райбуру рагьмет хьайи Б.Б.Талибован кIвачихъ ам кьейидалай кьулухъ янавайди са и гаф тиртIа, къайгъу авачир. Ахьтин гафарикай, яргъи ихтилатар тавуна, са бязибур инал за къалурзава: “ах алачир” (неблагодарный) [76-чин], “ашвай” (тусклый) [82-чин], “бакьу” (смышлёный) [90-чин], “бац” (волк) [99-чин], “бушлухият” (безграничное пространство) [118-чин], “вагьум”(легенда) [121-чин], “вилихъан” (глазливый) [136-чин], “гимидмуг” (гавань) [154-чин], “гьазуржаваб” (интеллектуал) [178-чин], “гьафте-югъ” (воскресный день) [188-чин], “гьирс” (страстное желание) [195-чин], “гьуьрз” (совесть) [198-чин], “дагъчи” (альпинист) [201-чин], “дашка” (тачка) [208-чин], “дерзичи-мотористка” (швея-мотористка) [214-чин], “дунбу” (горб) [226-чин], “дуьзпипI” (прямоугольник) [231-чин] ва мсб.

ЦIийи гафаргандиз килигай, лингвистикадикай ва Б.Б.Талибован алимвилин дережадикай са жизви хабар авай гьар са касдиз чи лайихлу лингвистдин кIвачихъ янавай винидихъ къалурнавай ва къалур тавунвай къалп гафарин кьадар а ктабда пара тирди гьасятда аквада.

За фикирзава: ихьтин са гаф кьванни Букар Бекировичан кIва­чихъ ягъун, ни авуртIани, ам гафаргандин редактордин тахсир ва чи лингвистдин михьи тIвар кьацIурун  я. ГьакI хьайила, цIийи гафаргандин редактор С.Б.Юзбеговади икI хьунин себебар халкьдин вилик ачухарун, я зун батIул тирди къалурдай делилар халкьдин вилик гъун герек я. Заз зун батIул яз акъатна кIандай, амма, гьайиф хьи, зун ба­тIул туш: и дуьшуьшда зун раха­з­вайди гафарганрик, адет яз, такуна кумукьдай гъалатIрикай туш, и дуьшуьшда лезгийрин виртIер хьтин гафар авай “челегдиз” цIийи гафарган туькIуьрайбуру, урусри лугьудайвал, са шумуд тIур къванцин цIи­виндикай хкуддай лап икьи мазут хьтин чIулав затI вегьенва, и карни абуру кьасухдай авунва.

Зун батIул туширди ва и кар кьа­сухдай авунвайди гафарганда авай мад са кьадар къалп келимайри къалурзава. Абурукай вирибурукай инал рахадай мумкинвал авач, гьакI хьайила, ада авай са кьетIен къалп гафуникай чун мад рахан хъийин.

Зи фикирда авай гафунин кье­тIенвал ам я хьи, и дуьньяда авай вири инсанрикай анжах са касдиз чидай гаф яз, ам лезги литературадин чIалан гафарган я лугьузвай ктабда гьатнава. Маса халкьарихъ ихьтин, вири дуьньяда авай ксарикай тек са касдиз чидай келимаяр къалурнавай гафарганар ава лагьа­на заз ван хьайиди туш. Лезгийрихъ гила гьахьтин гафарган хьанва. ИкI хьуниз килигна, шехьдани, хъуьредани — заз чизвач. Амма и карди цIийи гафарганда гьатнавай аламатдин гафар низ кIан хьана ана тунватIа, чаз гьабурукай садан тIвар чирзава.

Зи фикирда авай кьетIен гаф цIийи гафарганда къалурнавай “хазан” [571-чин] гаф я, вичин мана урус “семья” гафунин мана я лу­гьуз­вай. Заз ашкара я хьи, а гаф и гуьлуьшан дуьньядал анжах са касдиз чидайди. И кар заз гьинай чида лагьайтIа, са шумуд йис идалай вилик интернетда зал “хазан” гаф чидай, ам дуьньяда маса са касдизни течирди ашкара тир са литератор гьалтнай ва а гаф патал чун гьуьжетриз акъатнай. А бягьсина бес гьар са кас вичин пабни аялар галаз санал “хаз-хаз арадал къвезвай, хазвай кIватIал” я, гьакI хьайила а кIваталдиз икьван чIа­валди гафарганра кхьенвай жуьреда “хизан” лугьун ваъ, “хазан” лугьун герек я, вучиз лагьайтIа, “ам чи чIала арадал атай гаф я, вичин дувулни “хаз” гаф” тир лугьуз­, тестикьарзавай а литераторди.

И тестикьаруниз жаваб яз, за ихьтин делилар гъанай: “Я мирес, сад лагьайди, “хаз” гаф  — им “хун” глаголдин деепричастидин кIалуб я. Лезги чIала са существительное кьванни авани вичин дувул, Куьне лугьузвайвал, деепричастие тир? Авач. Авачиз хьайила, деепричастидикай лезги чIала существительное гьикI жезвайди я? Кьвед ла­гьай­ди, “хаз” гаф “хаз-ан” гафунин ду­вул яз хьайила, ада авай “-ан” суффикс вуч суффикс я? Гьахьтин суффикс лезги чIала асул падеждин кIалубдин маса существительнийрихъ авани? Авач. Авачиз хьайи­ла, ам Куьне къалурнавай гафуниз гьинай атайди я? Пуд ла­гьайди, фарс чIала — “кесан” (домочадцы), эрмени чIала — “хизан” (домочадцы), гуржи чIала — “хизан-и” (уединившаяся семья), авар чIала — “хъизан” (семья), къумукь чIала — “хизан” (семья), агъул чIала — “хизан” (семья), табасаран чIала — “хизан” (семья) гафар ава. Бес и вири гафарин сад лагьай слогра авай ачух сес “а” вучиз туш? Бес лезги чIала гьахьтин гафунин сад лагьай слогда “а” сес вучиз хьурай?”

И суалриз а литератордивай кьил-кьилел алай жавабар гуз хьанач…

Чпихъ илимдин рекьяй чирвилер авачиз, амма чеб гьахъ я лу­гьуз­вай “алимар” гьалтайла, зи ри­кIел рагьметлу дидедихъ галаз алакъа авай са вакъиа хквезва. Чи хуьре са кас авай, Советрин девирда сакIани са институтдикни экечIиз тахьай. А девир алатайла, и касди, гьикI ятIани, вичиз институтдин диплом къачуна. Садни ваъ, кьве диплом. Дипломар гъиле гьатайла, и кас михьиз дегиш хьана: ада гьи темадай хьайитIани, гьинал хьайи­тIани, вичин кьетIен фикир лугьуз хьана. А кас вуч затI ятIа чизвай, вичи 6-класс куьтягьнавай, амма уьмуьрдин рекьяй камаллу чи дидеди лугьудай: “Балаяр, кьве хъуьчIуьк кьве диплум квай адахъ галаз куьне гьуьжетар ийиз тахьурай гьа!”.

Гьа чи дидедиз чидай хьтин “диплумар” гвайбур гила майдандиз экъечIнава, абуру амайбуруз акьулар гузва. Виликдай хьиз, квахьна фирай, абурун кьил кьан тийин лагьайтIа жедай, амма абурун гъилерни мецер гила лезги чIалан гафарганрихъни агакьнава! Абур амай лезгийриз рахаз чиризни алахънава. Ингье чна вичикай ихтилат ийизвай цIийи гафаргандик гьахьтинбуру филологиядин халис пешекар тир Нариман Абдулмуталибован тIварцIихъай “хазан” жуьреда кхьенвай гаф кутунва, гаф акI кхьин гилан лезги литературадин чIалан къайда я лагьана къалурнава ва а гафунин къедалди виридаз чидай “хизан” ва “хзан” жуьреяр са акьван “дуьзбур” туш лагьанва. И месэладин гьакъиндай Нариман Абдулмуталибова баянар ганайтIа, месэла гьялна акьалтI жедай.

ХъуьчIерик “диплумар” квай ихьтин чIалан илимрин “духтуррин” вилик пад къе такьуртIа, пака абуру вуч ийидатIа, заз чидач. Заз чизвайди са кар я: икI давам хьайитIа, и мукьвара вуж чIалан, вуж ма­ларин, вуж  гьайванрин “духтур” ва гьи “духтур” вич гьайван ятIа чи аялрин кьил акъат хъийидач!..

За и гафар кьасухдай векъидаказ кхьизва, чна вирида нин хьайи­тIани, ам лезги я лугьуз, тарифар ийиз, “духтуррайни” гьайванрай кьил акъат тийидай вахт мукьва тавун патал.

Ша чун чи литературадин чIа­лан гафарган къе ни ва гьи гьалдиз гъанватIа, вилер ачухна килигин, бейтереф тежен!

Зи и гафар рикIин гьарай я!

Мансур  Куьреви