2024-йисан 1-январдилай Россиядин миллионралди агьалийриз талукь гзаф кьадар дегишвилер къуватда гьатиз башламишда. Гьа жергедай яз  — экономикадин хилез талукьбурни. Бязибурукай чун агъадихъ рахада. 

Эцигунрин ва ЖКХ-дин хилер

1-январдилай, чилерин участокар бинедилай тайинарнавай жуьреда ишлемиш­  тавун себеб яз, виниз тир ставкадай на­лог гудай вахт дегиш хьанва — къайда чIу­рай вацралай кьулухъ къвезвай вацран 1-йикъа­лай.

1-февралдилай къуватда гьатзавай къа­­нундин бинедаллаз, хуьрерин ва мул­карин  сергьятар,  абуру  чилерин  участок­рин сер­гьятар атIузватIани, тайинарун мум­кин я.

1-февралдилай реестрда хьанвай гъа­латI туькIуьр хъувун патал документар гьазурунин вахт тIимил жеда – икьван чIавалди авай 3 вацралай 1 вацрал кьван. Идалайни гъейри, Росреестрдиз, эгер адав тайинарнавай вахтунда талукь тир органдивай жаваб агакь тавуртIа, гъалатI вичи туькIуьр хъийидай ихтияр ганва.

1-апрелдилай «перепланировка» лагьай гафунин манадин гъавурда твазвай ва яшайишдин кIвал яшайишдинди тушир дережадиз элкъуьрунин гьерекат йигинарзавай къанун къуватда гьатзава. Документда лугьузвайвал,  гзаф квартирайрикай ибарат кIвале цлар эцигнавай чкаяр дегишарун  — им ихьтин кIвалин сергьятар ва майдан дегишарун ва я цIийи кIвалер туькIуьрун я.

1-майдилай юзан тийидай эменнидин  кьилди къачур жуьрейрин объектрин хсусиятчивилин ихтиярар тайинарунин къайда дегиш жеда. ЦIийи къайдайри ЕГРН-да объектдиз талукь делилар чап авунин  къайдадик дегишвилер кутазва – эгер абуру государстводин сир тир делилар раиж хьунал гъизватIа.

1-сентябрдилай гзаф квартирайрикай ибарат тир кIвалерин хсусиятчийрин собранидивай капитальный ремонт авунин региондин программадик кутунвай кIвал авай гьал ахтармишунин гьакъиндай къарар кьабулиз жеда.

Хуьруьн майишат

.  Алай йисан 1-февралдилай государстводин ва я муниципальный хсусиятда авай ва чпел тамун участокар алай чилер тулкI (торг) тавуна кирида вугудай ихтияр ава. Ихьтин участокар тулкI тавуна вугудай къайдани тайинарнава: а) хуьруьн майишатдин карханадив, эгер ада патав гвай чилел хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзаватIа; б) агьалидив ва я лежберви­линни фермервилин майишатдив, эгер абуру патав гвай чилел лежбервилин (фермервилин)  майишат кьиле тухузватIа.

.  2024-йисалай «Техил» ФГИС-ди бегьер кIватIнавай чуьллериз талукь делилар кIватIда. Ахтармишунин госкъурулушдиз делилар хуьруьн майишатдин чилерин гьакъиндай Сад тир системадай (ЕФИС ЗСН)  агакьарда. 2023-йисуз  и къурулушдив бегьердин гьакъиндай делилар агакьарзавай — ам кIватIунин вахтуниз ва кьадардиз талукь. Гила лагьайтIа, техилдин бегьер гьи никIяй кIватIнаватIа, гьадаз талукь делиларни гьисаба кьадайвал я.

Бегьер вахчудай никIериз талукь делилар  «Техил» ФГИС-диз  маса къурулушдай (ЕФИС ЗСН) автоматламишнавай къайдада агакьда. Техил цадай вахт алукьдалди вилик и кардал машгъул гьар са касди техил цун пландик квай чилериз виридаз талукь делилар дуьз къалурнаватIа ахтармишна кIанда.

.  2024-йисуз хуьруьн майишатдин хейлин кьадар продуктар абурал гуьзчивал ­ту­­хун патал чарасуз лазим тир лишанар (мар­кировка) эцигдайбурун сиягьдик акатзава.

НекIедин суьрсетдиз талукь яз: 2024­-йисан 1-сентябрдилай гьасилзавай не­кIедин суьрсетдал адаз талукь делилар раижзавай лишанар эцигуниз фермервилин вири жуьрейрин майишатар мажбур жеда. КФХ-ри ва СПК-ри суьрсет «Честный ЗНАК» (Намуслувилин лишан») программада регистрация авун, маркировкадин кодар къалурун ва суьрсет кура-кура ва санлай маса гунин гьакъиндай гьахъ-гьисабар майдандиз акъудун лазим я. Гьаниз килигна, нек гьасилунал машгъул тир майишатри 1-сентябрдалди «Честный ЗНАК» порталда чин ачухун ва документар  электронный къайдада агакьарун  кардик кутун лазим жеда.  И кар гьакIни аялар патал хъвадай яд акъудзавайбуруни авун чарасуз я.

Налогар ва вычетар

1-январдилай уьлкведин къенепата­ ва къецепатан уьлквейра авай Россиядин­ карханаяр патал арада мензил аваз кIва­лахзавай къуллугъчияр патал НДФЛ-дин 13-15 процентдин ставка кардик кутунва. Ихьтин къуллугъчияр патал НДФЛ-дин ставка 13 процентдин кьадарда аваз тайинарнава, эгер  касдин къазанжияр йиса 5 миллион манатдилай гзаф ятIа — 15 процентдин (налогрин резидентдилай аслу тушиз).

1-январдилай сагъламвал хъсанаруниз, дарманар маса къачуниз ва жуван чирвилер артухаруниз авур харжийрай гузвай налогрин вычетдин кьадар хкаж хьанва. И рекьерай хьанвай ва чпин  13 процент  эвез хъувун лазим тир харжийрин кьадар гила 120 агъзурдалай 150 агъзур манатдал кьван хкажнава. ГьакIни, агьалийривай  чпин аялриз чирвилер гунин рекьера хьанвай харжийрай налогрин вычет къачуз жедай пулунин кьадарни саки кьве сеферда гзаф хьанва — 50 агъзур манатдилай 110 агъзур манатдив агакьдалди.

2024-йисан 1-декабрдалди банкара­  пул хуьзвай ксари, сифте сеферда яз,  2023-йисуз процентрилай атанвай къазанжийрилай налог гун лазим я. Ставка 13 процентдиз барабар я, налог лагьайтIа, хуьзвай пулунин кьадардилай ваъ, адал дуллух яз атанвай къазанжидин кьадардилай гана кIан жеда. Процентар яз къвезвай къазанжийрилай налог гуниз талукь закон  гьеле 2021-йисуз къуватда гьатнай, амма ахпа и кар кьве йисан гежел вегьена.

Транспортдин хел

1-мартдилай  ОСАГО-дин куьруь вахтуналди гузвай полисриз талукь къанун къуватда гьатзава. Ада ОСАГО-дин полисар са йикъалай пуд вацрал кьван вахтуналди  къачудай мумкинвал гузва. Идалай вилик ОСАГО-дай жавабдарвал йисалай тIимил вахтуналди страховатун анжах  кьилди къачур дуьшуьшра мумкин тир.

1-сентябрдилай автомашинра аваз инсанар тухунал машгъулбуру гражданвилин­ жавабдарвал чарасуз яз страховатунин  истемишун (ОСГОП) кьезил таксийрин ма­шин­ризни талукь жеда. Инсанар таксидаваз тухудай ихтияр къачунвай карханаяр ва я ИП-ар пассажирдин сагъламвилиз зарар гунай чпин жавабдарвал 2 миллион манатдин кьадарда аваз страховатуниз мажбур жеда. Страховка такси яз ишлемишдай ихтияр ганвай гьар са машин патал къачуна кIанзава. Таксийрин водителрин хиве  ОСАГО туькIуьрунин жигьетдай мажбурнамани амукьзава. И дегишвилиз талукь яз базардин иштиракчийри наразивилелди къейд ийизвайвал, ада водителрал финансрин гьа­къиндай акьалтзавай гуж  артухарда, инсанар санай масаниз тухунин гьакъи  гзафарда, гьакIни и хиле чпи чеб кIвалахдалди таъминарнавайбур «хъендик» кутада ва банкротрин кьадар гзаф хьунал гъида.

2024-йисуз талукь тир мад са цIийивал ам я хьи, чпин водителвилин шагьа­дат­намаяр къуватда жедай­ вахт алатзавай агьалийри­вай абур эвез тавуна акъва­зайтIа жеда. Гьел­бетда, — эгер абуруз икI кIан­заватIа. Гьеле 2023-йисан­ 29-декабр­диз РФ-дин МВД-ди хабар­ гайивал, чеб къуватда жедай вахт 2024-2025-йисара алатун ла­­зим тир во­­дителвилин шагьадатнамаяр­ къу­ватда же­­­дай вахт мад пуд йисалди давамарнава. Вични и къарар вири жуьре категорийриз талукь я – гьам адетдин ксариз, гьамни пеше­кар шофер яз кIвалахзавайбуруз. Амма са кар рикIелай алудна виже къведач: вахт алатнавай шагьадатнама гваз анжах Россиядин Федерациядин мулкунал гьерекат ийиз жеда. Къецепатан уьлкведиз фин патал шагьадатнама дегишарун чарасуз я.

Банкунай пул рекье тун

1-майдилай россиявийривай гьар вацра чпин са счетдилай масадал кьил (комиссия) алачиз 30 миллион манатдал агакьдалди пул рекье тваз жеда. Гьукум гъиле авайбуру гьар жуьре банкара авай са касдин счетрин арада гьакъисуздаказ рекье тваз жедай пулдин кьадар хейлин хкажда: виликдай ам 100 агъзур манатдиз барабар тир. Банкари пулсуз серенжемрин кьадар сергьятламишдач. Къанун СПБ-дин (тади гьалда пул гунин система) куьмекдалди телефондин нумрадай, мобильный приложенийрин, гьакIни сайтда ачухнавай хсуси кабинетдин куьмекдалди тамамарзавай  гьерекатриз талукь я.

24-июлдилай банкар агьалийрив абурун счетрай чуьнуьхнавай пулар эвез хъувуниз мажбурда — эгер абур муьштеридин разивилелди рекье тунвачтIа. Чуьнуьхнавай такьатрин тамам кьадар банкуниз арза кхьей муьштеридив 30 йикъан вахтунда ахгакьда, амма шартIуналди: эгер банкуни­ Россиядин Банкдин махсус базада авай луту-путуйрин счетдиз такьатар рекье туниз рехъ ганватIа; муьштеридиз пул маса счетдиз фенвайдакай хабар ганвачтIа; муьш­теридин карта квахьнаватIа ва ада идакай банкуниз виликамаз хабар ганватIа.

Туризм

2024-йисан 15-ноябрдилай туризмдин рекье кIвалахзавай карханайрин хиве маса ганвай туррин гьакъиндай, гьа жергедай­ яз туристар вужар ятIа ва абур гьиниз физ­ватIа (сиягьатдин вахт, физвай уьлкве, билетдин нумра ва икI мад), гьадаз талукь  делилар «Электронный путевка» къурулушдив  агакьар тавунай жавабдарвал гьатда.

И делилар агакьарунин мажбурнама тур­фирмайрин хиве  2022-йисан 1-сентябр­дилай гьатнава. И кар тавунай жавабдарвилиз чIугунни гьа и вахтунилай  башламишун лазим тир. Амма 2023-йисан майдиз и кар са йисан гежел вегьена, октябрдиз ла­гьайтIа, — 2024-йисан 15-ноябрдал хутахдай къарар кьабулна.

Куьн къиметар хкаж жеда?

Эхиримжи йисара шейэрин къиметар йи­салай-суз анжах хкажзава лагьайтIа, ягъал­миш жедач. И жигьетдай 2024-йисни­  амайбурулай тафаватлу жедач. Центробанкди виликамаз гьисабнавайвал, умуми инфляция уьлкведа 4-4,5 процентдиз барабар хьун мумкин я. НекIедин суьрсет, къагьве, мижеяр, дуьгуь, къенфетар ва са жерге маса шейэр 5-20 процентдин багьа хьун гуьзлемишзава.

Июлдиз яшайишдинни коммунальный къуллугърай къачузвай гьакъи, адет хьанвайвал, хкажда — юкьван гьисабдалди уьл­кведа ам 9,46 процентдин виниз хьун лазим я, амма дуьз кьадар  региондилай аслу жеда. Виридалайни виниз тир индексация Забайкальедин агьалийри гуьзлемишзава — ана тарифар 15 процентдин багьа жедайвал я, виридалайни агъуз тир кьадарда — Хакасия Республикада (анжах 4 процентдин).

Июлдин вацралай государстводин бязи пошлинайрин кьадарни гзаф жеда. Гьа жергедай яз — загранпаспортдин къиметни. Электронный делилар авай загранпаспортдин къимет Россиядин яшар тамам хьанвай агьа­лияр патал — 6 агъзур манатдиз, 14 йисалай гъвечIи аял патал 2,5-3 агъзур манатдиз барабар хьун лазим я.

Ичкидин ва  тенбек квай шейэрин  акцизрин къиметарни хкажзава, ида лагьайтIа, абурун маса гузвай къиметдиз таъсирда. Гатфарихъ чехир квай шейэрин акцизрин къиметар пуд сеферда багьа жеда. 1-январ­дилай пIапIрусрин са кьватидин агъа кIанин сад тир къимет икьван чIавалди авай 119 мантдилай 129 манатдал кьван хкаж хьанва.­

Жасмина Саидова