Самур дередиз хкай Билистан

Дуьньяда, чпикай махарни делилар амаз, чеб амачир пара кьадар хуьрер хьана. Гьахьтин хуьрерикай сад дегь заманада лезги чилерал хьайи Билистан я. Араб­рин тарихчи ал-Куфиди вичин «Китаб ал-футух» эсерда къалурнавайвал, 738-йисуз лезги чилерал чапхунчияр яз атанвай араб­рин регьбер Марвана, вичиз икрам ийиз, гьа вахтунда вич авай Дербентдиз къваларив гвай дагълух уьлквейрин пачагьриз ша лагьаналдай. Ша лагьайбур вири атаналда, тек са «лакзрин» (иранвийрини арабри лезгийрин ата-бубайриз гьакI лугьудай) пачагь Арбис квачиз. Татай Арбисаз са «тарс гуда» лагьана, арабрин регьбер вичин кьушунни галаз Дербентдай экъечIна, кьибледихъди фена. Ал-Куфиди кхьизвайвал, «са кьадар вахт алатайла, Самур вацIун дереда, адан яргъивилиз килигайтIа, юкьвара авай Билистан тIвар алай хуьруьв агакьна»­. Марван Билистандив агакьайла, Арбис гьа хуьре авай къеледа чуьнуьх хьана. Са йисан къене лезгийри, арабриз рей тагуз, къеле хвена. Эхирни Арбис, къеле туна, гьезерри­вай (хазарривай) куьмек тIалабда лагьана­, кефер патахъди рекье гьатна. А рекье, Дербентдин къваларив агакьайла, хатадай хьайи дуьшуьшдик ам кьена, араб­ри къелени къачуна (Абу Мухаммад Ахмад ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний. Пер. с араб. яз. З.М.Буниятова. Баку: Элм, 1981. С.56-57).

Арабрин тарихчидин ктабда Билистандикай ганвай делилар Бакуда авай литератор М.Меликмамедова вичиз кIандайвал дегишарнай. Адан кхьинра, са себебни авачиз, Билистандикай Билисан хьанай, вични Самур дереда ваъ, Вини СтIал ва Агъа СтIал хуьрерин арада авай шегьер яз, «машгьур лезги сердер Билиса чи эрадин­ сифте кьилера, къванцин паруйра туна», къеледиз элкъуьрна, вичин тIвар ганвай (Меликмамедов М. Билистан, я тахьай­тIа Билисан? //«Самур» газет. № 5 (321). 2018.3-чин.).

Инал лугьун герек я, Билистандин тарих къундармадиз элкъуьрай, Самур дереда хьайи а хуьр СтIалрин мулкарал акъудай ва са вичиз чидай Билисакай «машгьур лезги сердер» авур литератордикай хьанвай цIийи «тарихчидиз» са лезги «патриотдини» адаз къвезвай гаф вахтунда лагьаначир. Гьахьтин «тарихчийриз» жаваб яз, 2019-йисан сифте кьиляй «К локализации крепос­ти Билистан» кьил ганвай макъала тарихдин илимдин «История, археология и этнография­ Кавказа» журналда тарихдин илимрин доктор Муртазали Гьажиевани за, санал­ кхьена, чапдай акъуднай («История, архео­ло­гия и этнография Кавказа». Т.15. №1. 2019. Стр. 8-16). Ана арабрин тарихчи­ ал-Ку­фи­ди вичин ктабда лакзрин кьилин къеле яз къалурнавай Билистан тIвар алай къеле хьайи чка гилан Къуйсунрин хуьруьн патарив хьайиди яз кьун теклифнавай. Ихьтин фикирдал чун атунихъ пуд себеб авай: ал-Куфиди а къеле Самур вацIун дереда, адан яргъивилиз килигайтIа, юкьвара хьиз хьанай лугьун, тарихда амай а къеледин Билистан тIварцIихъ, Мегьарамдхуьруьн винидихъ галай хуьруьн Къуюстан ва Къуйсун тIварарихъ лезги чилер сада садан гуьгъуьна аваз кьур иранвийрин (татрин), мугъулрин (сельжукрин) ва монголрин чIалара гьа са мана – «агъада авай чка» келимадин мана хьун ва а хуьр алай чка Самур дерени Къуба пад душманрикай хуьн патал къеле эцигуниз пара кутугай чка хьун тир. ИкI, илимдин делилрин куьмекдалди чна Билистан хьайи чка СтIалрин мулкарилай Самур дередиз хканай.

Макъаладин эхирдайни чна икI кхьенвай: «Стратегиядин жигьетдай и важиб­лу чкадал (гилан Къуйсунрин хуьр алай чкадал) идалай кьулухъ тухудай археология­дин ахтармишунри, мумкин я, мягькем цла­­рин арада аваз инсанар яшамиш хьайи Билистандин амукьаяр дуьздал акъудун, вичин къене 738-йисан гатфариз лезгийрин пачагь Басбасан хва Арбис (арабрин) эмир Мугьаммадан хва Марванакай чуьнуьх хьайи».

Са акьван вахт алатнач, и йисан гатфариз Къуйсунринни Самур вацIун арада авай са кIунтI Урусатдин сергьят хуьзвай аскерри чпин бульдозердин хура турла, адакай хъенчIин къапарни хкатна, къванцин гьяркьуь цларни.

И кардиз килигна, 2023-йисан мартдин вацра «Лезги газетдиз» за кьилди «Къуюс­тандал жагъун­ хъувур Билистан» кьил ганвай макъала­ акъуднай («Лезги газет». 2023. №10). А ма­къалада Къуйсунрин хуьруьн къвалав кIунтI хьайи чка, бульдозерди хуькуьрайла, дегь заманадин гетIеярни цлар дуьздал акъатай, куьгьне ктабра Би­лис­тан тIвар алаз къалурнавай лезгий­рин ата-бубайрин гьукуматдин меркез хьайи чка яз хьуникай кхьенвай.

Пуд кIунтIунин арада

За умуд кутунвай, Къуйсунрин хуьруьн къвалав гваз хьайи а кIунтI алай чка вуч чка ятIа чир хьайила, лезги халкьдин тарихдин ва культурадин къадир авай ксарин рикIериз хуш жеда лагьана. Гьакъикъатда­ гьакI хьунни авуна: а кIунтIуникай кхьей ма­къала газетдиз акъатай йикъара заз са кьадар савадлу инсанри зенгер авуна ва чпив макъалада авай кьетIен хабарар агакьарунай чухсагъул лагьана.

Амма Билистандин харапIайрикай за кхьей макъала са бязибуруз хуш хьанач. Ингье и мукьвара, а макъаладиз жаваб яз, «Лезги газетдин» кьве нумрада Руслан Керимханован наразивилив ацIанвай «ЦIай ягъай хуьр» тIвар алай макъала чапнава («Лезги газет». 2023. №№50-51).

Жавабдин сифте кьиляй авторди вичиз зи макъалада авай «фикирар терхеба акурвиляй, кисна ацукьдай кьарай амукьнач» ва, а фикирриз жаваб тагана, «вирида сиве яд кьурла, чара авачиз», вич «гъиле къелем кьуниз мажбур хьана» лугьузва.

Сифтени-сифте лугьун лазим я, Р.Ке­рим­ханов ягъалмиш я вич зи макъаладал наразивал ачухдиз къалурай сад лагьай кас яз гьисабзавай. Ахьтин сад лагьай кас машгьур писатель ва гила чаз тарихчи яз чир хьанвай Бикеханум Алибегова я. А дишегьлиди «Дагестанская жизнь» газетда гьеле и йисан мартдиз «Билистан ваъ, Билисан» тIвар алай макъала акъуднавай ва ана, зи макъаладиз акси яз, къив алаз кхьенвай: «За тестикьарзава: Къуюстандал Билис­тан хьайиди туш, хьайиди Гилидал Гилисан къеле я. Эхь, Гилисан!»

Кьарай амачир ксарин жергеда вуж нин гуьгъуьна аватIа чир хьайидалай кьулухъ, а ксарин вилик жуван фикирар алакьдай жуьреда ачухарна, абурун рикIерик секинвал кухтун, заз чиз, зи буржи я. ГьакI хьайила, за инал Билистандикай газетдиз акъатай зи макъалада авай фикирар мадни ачухарзава ва гьадаз жаваб яз кхьенвай «ЦIай ягъай хуьр» тIвар алай Р.Керимханован макъаладиз герек тир баянар гузва.

Газетдиз акъатай зи макъалада Къуйсунрин хуьруьн къвалав гваз хьайи ва гила чукIурнавай кIунтIуникай гьатай ге­тIейрикайни цларикай ихьтин гафар кхьенвай: «Гьатнавай затIарин пата­хъай­ Махачкъалада авай тарихдин (институтдин) археологиядин отделдин заведующий М.С.Гьажиева икI лагьана: «Жа­гъан­вай объект, адахъ галаз алакъа авай хъенчIин затIариз килигайтIа, VI-VIII асирда арадал атанва». Машгьур археолог М.С.Гьажиеван гафарихъ галаз рази тахьун дуьз туш…»

И гафариз акси яз, «ЦIай ягъай хуьр» тIвар алай макъаладин авторди лугьузва, бес алатай асирдин 50-йисара СССР-дин илимрин академиядин алимар тир В.Г.Котовични М.И.Пикуль кьиле авай экспедицияди виликан Гилийрин хуьр хьайи чкадал алай кIунтIарикай сад эгъуьннай. Аникай хкатай са гетIеда, винел пад кана, цIивин хьанвай къуьлуьн, мухан ва кушунин  тварар авай, пешекарри а гетIе чилик кваз 5 агъзур йис алатнавайди тайинарнай.

И делилдин гуьгъуьнлай Р.Керимханова кхьизва: «Эгер СССР-дин академикри чи хуьруьз вад агъзурдав агакьна яшар гуз­вайтIа, Дагъустандин профессорди вини кьил адаз агъзурни вад виш йис ганва. Куьне лагь гила, нин чIалахъ жен чун?»

Вичи кхьей гафар вичи дикъетдивди кIелзавай касдиз и суалдиз жаваб гуз четин туш. Сад лагьайди, я Владимир Герасимович Котович, я Милица Ивановна Пикуль «академикар» тушир. Абур кьведни алатай асирдин 50-60-йисара гила «Дагъус­тандин профессор» Муртазали Серажутдинович Гьажиева кIвалахзавай институтдин къуллугъчияр тир. Кьвед лагьайди, тIварар кьунвай СССР-дин девирдин алимар Гилийрин хуьруьн яшарикай са гафни лагьай ксар тушир, абуру, гилан девирдин алимри  хьиз, Гилийринни Къуйсунрин къваларив гвай кIунтIарикай хкатай затIарин яшарикай кхьейди тир.

А кIунтIарни чара-чара кIунтIар я. Эсердин авторди вичи кхьизва, бес «пограничникри, рехъ туькIуьрдайла, бульдозердин хура тур кьантIардиз гиливийри «Такат кIунтI» лугьузва, вилик йисара археологри эгъуьнайдаз – «ЧIуру кIунтI». Бес и кьве ча­ра-чара кIунтIуник, чпин арада са кьадар мензил авай, вучиз са яшарин затIар хьун лазим яз гьисабзава эсердин авторди?! ИкI гьисабунихъ инсандин кьатIунриз хас тир са себебни авач эхир.

Мадни лугьун: пограничникри, рехъ туь­кIуьрдайла, бульдозердин хура тур кIунтI кьетIен кIунтI тир. Адак кваз хьайи цлари шагьидвалзавайвал, ам, анал алай къеле харапIайриз элкъвейла, тIебиатди арадал гъанвай затI тир.

Инсанри туькIуьрдай «кIунтIарин культура» куьчери халкьариз хас кар тир, лезгияр ахьтин халкьарикай тушир. Мисал патал рикIел хкин, лезгийринни табасаранрин ата-бубаяр яшамиш хьайи дагъларинни Каспи гьуьлуьн арада виликдай маскутар лугьудай куьчери халкь авай. Гила гьахьтин халкьарилай чаз аманат яз кIунтIарни ама, чи вацIарин тIварарни («Рубас» – «сикI», «Самур» – «цуцIул» лагьай чIал тир маскутрин рахунра) (Новосельцев А.П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. М., 1990. С. 92).

Чун рахазвайди Гилийрин сурарин патав гвай кьве ва Къуйсунрин патав чукIурнавай са кIунтIуникай я. И пуд кIунтIунин арадиз фикирра аватайла, абурухъ тафават авайдай кьил акъат тавуна, са бязибурун хиялар мумкин я какахьун, рикIерихъ кьарай амукь тавун ва, и кар себеб яз, вири кIунтIар ва абурун яшар сад хьтинбур яз акун. (Ихьтин дуьшуьшра я жал урусри са бязибуруз пуд шамагъаждин арада рехъ алатайбур лугьудайди?!)

РикIин кьарай квахьайдакай лагьайтIа, ада вичи кхьей гафар дикъетдивди вичи кIел хъувуртIа, ам гъавурда акьада хьи, кIунтIарик квай затIарин яшар патав гвай хуьрерин яшарихъ галаз алакъаяр авачирбур хьун мумкин тирди ва академикри флан «хуьруьз вад агъзурдав агакьна яшар» ганай лугьун патал гьа гафар лагьай академикарни, абур тахьайтIа, доцентар кьванни герек тирди. Гилийрин хуьруьн яшар вад агъзур ваъ, вад виш йисарив агакьайбур я лугьудай академикарни доцентар ва абурун илимдин макъалаяр, заз чидайвал, гьелилиг садазни ашкара туш…

Араб чIалан цIийи «пешекарар»

Билистандикай илимдиз чизвай, ал-Ку­фиди тунвай делилрин арада я Гилийрикай, я зи хайи Ярагърикай, я зи рикI алай Ахцегьрикай ва я са маса хуьруькай, Къуйсунрилай гъейри, кхьидай бине жедай са делилни авач. ГьакI хьайила, зи иштираквал­ аваз Билистандикай кхьей кьве макъалада, Къуйсунрилай гъейри, маса хуьрерикай кхьинни авунвач.

Белки, са багьна кьванни жагъурна, Би­листандикай кхьенвай макъалайра Гилий­рикайни ихтилат ийиз жедайтIа? Аквадай­ гьаларай, багьнаяр жагъурунин рекье чун чпикай рахазвай 2019-йисан мартдиз журналдиз ва 2023-йисан мартдиз газетдиз акъатай макъалайрин авторар са акьван алакьунар авайбур хьанач: чпин Билистандикай кхьенвай макъалайра абуруз Гилийрикай кхьидай са багьнани гьатнач. Амма­ Р.Керимхановаз ахьтин багьна жагъана. Ада, гьа багьна себеб хьана, сифте араб­риз чидай Билистан Гилияр тир лагьанва, ахпа, вичи вичиз суал гана, а багьнадин сир «Лезги газет» кIелзавайбуруз ачухарнава: «КIелзавайда суал гун мумкин я: «Бес Гили Билистандиз гьикI элкъвена?» Кар ана ава хьи, арабрин чIалан 29 гьарфуникай ибарат тир алфавитда «Г» гьарф авач. Кхьидайла, рахадайла, арабри ам гзаф вахтара «Б» гьарфуналди эвеззава, я тахьайтIа, – «К» гьарфуналди. КIан хьанайтIани, ал-Куфидивай масакIа кхьиз жедачир. ГьакI хьана Гили тIварцIикай Били хьана, – «Лезги уьлкведикай» – «Лакз».

Инал завай вуч лугьуз жеда? Инал гьар са гаф зун патал цIийиз ачух авур кар я: къедалди заз араб алфавитда 28 гьарф аваз чидай, гила заз а гьарфар 29 авайди чир хьанва, къедалди заз «уьлкве» гаф, арабар­ атана, 400 йисалай артух алатайла, чи дагъ­лариз мугъулри гъайиди яз чидай, гила­ заз а гаф чеб чи чилерал къведалди вилик мугъулри чи ата-бубайриз «почтадай» ракъурайди яз чир хьанва.

Арабри кхьидайла ва иллаки рахадайла, чпин алфавитда авачир «г» гьарф «б» гьарфуналди эвеззава Р.Керимханова лугьун зун патал мад са цIийиз ачух хьайи, жувавай кьатIуниз тежедай кар хьанва. Сад лагьайди, къедалди заз кхьинра ваъ, рахунра гьарфар жедайди ва абур рахунра гьикI эвез ийидайди ятIа чидачир. Кьвед лагьайди, араб гьарфаралди кхьенвай Е.Эминан ирс авай куьгьне чарарай кьил акъуддайла­, жуван вилера авай ишигъ квахь тавуна­ къа­къатай заз къедалди арабри «г» сес къа­лу­рун патал «б» гьарф ишлемишзавайда­кай хабар авачир. ЧIаларин институтра кIва­лах­­завай араб чIалан пешекарривайни­ заз и кардикай са гафни лугьуз хьанач. Араб­риз­ чпиз тийижиз, абуру «г» сес къа­лу­рун­ па­тал «б» гьарф ишлемишзавайдакай­, Р.Керимхановалай гъейри, дуьньяда­ мад са касдиз чизва. Ам чна винидихъ вичин тIвар садра кьунвай Б.Алибегова я. Гьа тIвар-ван­ авай дишегьлиди тир «Дагес­танская жизнь» газетда акъатай «Билис­тан ваъ, Билисан» тIвар алай макъалада лагьайди: «Мадни алава хъийиз кIанзава: арабрин словарда «г» гьарф» авач. Къеледин тIвар /арабрин/ девирда Гилисан тир, «б» гьарф арабриз /лугьуз/ регьятди тир, /гьакI хьайи­ла абуру­ Гилисандин чкадал «Билистан» лугьудай/».

Вич гила араб чIалан цIийи «пешекар» яз чаз ашкара хьанвай Б.Алибеговадал къведалди, гьарфар алфавитра ваъ, словарра жедайди, «г» сес къалурун патал арабри «б» гьарф ишлемишзавайди заз чидачир, я дуьньяда са касдизни ахьтин аламатрикай хабар авачир. Белки, гьада хабар­ гана Р.Керимхановаз арабри «г» сес къалурун патал «б» гьарф ишлемишзавайди­ чир хьанатIа ва адани «Лезги газет» кIел­завайбурув вичиз ачух хьайи цIийи чирвал гьерекатна агакьарнатIа?

И кардиз завай вуч лугьуз жеда? Зи фикирдалди, цIийиз чир хьайи вуч хьайитIани, иллаки арабрин алфавит тийижирда араб чIалакай ва адан «деринрикай» лагьай гафар масабурув агакьарун, гьа чарадан гафарикай жуван веревирдерин бинени авун, пара хаталу кар я. Са бязибуруз ахьтин веревирдер хуш хьайитIани, кьилери кIвалахзавайбурун вилик абур чпин автор беябурдай затIариз элкъуьн мумкин я…

Вири чилер ва затIар «маркиз Карабасанбур» яни?

Араб чIалакай, аквадай гьаларай, Б.Али­беговадиз авай чирвилерикай даях кьуна кхьенвай, газетдин кьуд чина са гужа-гуж гьакьарна секинарнавай пара тIурутIум квай фикиррикай ибарат тир «ЦIай ягъай­ хуьр» тIвар алай эсерда адан автордиз зи иштираквал аваз Билистандикай кхьей макъалаяр вучиз хуш туштIа саки якъиндаказ къалурзавай ачух фикир ава: «Алимди, зи хайи Гилийрин хуьруьн тIварни, ам агъзур йисаралди хьайи чкани кваз дуьньядилай тергнава. Ахпа, идални бес тахьана, адан чкадал чара хуьрни хкана, эхциг хъувунва».

Маса гафаралди лагьайтIа, Билистан къеледикай рахадайла за Гилийрин тIвар такьун ва а къеледин амукьаяр яз гьисабиз жедай кIунтI гилан Къуйсунрин чилел ала лугьун Р.Керимханова зи чIуру къастунин лишанар тирдай кьазва. Адан фикирдалди, захъ гиливийрин къадим ва дамах ийиз жедай тарих абурувай къакъудна къуйсунвийриз пишкеш ийидай ният ава. Зак ихьтин «тахсирар» кутазвай гафарихъ галаз сад хьиз, ада Билистан хьайи девирдин тарихдикай икI кхьизва: «А чIаван лезги уьлкведин тарих вири халкьдин дамах я». Им, Билистан Гилияр тир лагьайтIа, тарих вири лезгийрин дамах жеда, тахьайтIа, Гилияр вич тарихдиз «цIай ягъай хуьр» ва вири лезгийрин тарихни вичел дамах ийиз тежедай тарих жезва лагьай чIал яни?

Ак ятIа, Билистандикай кхьей макъалаяр са бязи гиливийриз хуш жедай жуьреда цIийи кьилелай за кхьин хъийидай, эгер абуру заз Билистанни Гилияр галкIурдай са рехъ ва я са багьна къалурайтIа. Гьайиф хьи, Р.Керимханован жавабда ахьтин са затIни къалурнавач, ада Гилийрин «агъзур йисаралди» Самурдин дереда хьайи тарихдикай лагьанва, амма ахьтин тарих тестикьарзавай, ахтармишиз жедай са делилни гъанвач.

Ахтармишиз жедай делилар анжах илимдивай гуз жеда. Филологиядин илимдай чаз чизва хьи, гиливийринни къуйсунвийрин чIалар са нугъатдик акатзава ва а нугъат Гуьне патан нугъат туш. Къваларив гвай хуьрера Гуьне патан нугъатдал, и кьве хуьре маса нугъатдал рахуни гиливиярни къуйсунвияр Самурдин дередиз маса чкадай куьч хьанвайбур тирди якъиндаказ къалурзава.

Билистандин тарихдихъ галаз и кьве хуьруьн агьалийрин ата-бубайрин вуч ала­къа  аватIа  чирун  патал  абур  Гуьне  патаз мус куьч хьайиди ятIа чирун герек я. И карда чаз лезги филологиядикай халис куьмек жеда.

Гиливийринни къуйсунвийрин чIал, вичиз филологияда гилийрин нугъат лугьудай, ахтармиш авур филолог Унейзат Азизовна Мейлановади кхьенай хьи, бес гилийрин нугъат лезги чIалан Къуба патан диалектдин таъсирдик кваз арадал атанва ва и карди а нугъатдал рахазвайбур «Къуба патан диалектдал рахазвай лезгияр яшамиш жезвай чилерилай, яни гила Азербайжандик акатзавай чилерилай куьч хьанвайбур я ва абурун /чIал/ къваларив гвай хуьрерин /чIалариз/ ух­шар­ жез башламиш хьуни, абур фад куьч хьайибур тирди къалурзава» (Мейланова У.А.Гилиярский смешанный говор и его мес­то в системе лезгинских диалектов//Учен. Зап. ИИЯЛ. 1958. Т.5. С.260).

У.А.Мейлановади авур ахтармишунри тек са кар – гиливияр Къуба патай Куьре патаз куьч хьайибур тирди къалурзавач, абуру и кар мус хьанатIа чирдай мумкинвални гузва. Филологди вичин ахтармишунра къалурна хьи, гилийрин нугъатда лезги чIалан маса са нугъатдани авачир кьетIенвилер ава. Мисал патал, анжах тек са гилийрин нугъатда вичин дибда мецин вилик пата арадал гъизвай ачух сес авай (е, и, уь) са слогдикай ибарат тир существительнидин гзафвилин кьадардин кIалубдин эхирда гьамиша –ер аффикс жеда, вичин дибда мецин вилик пата арадал гъизвай ачух сес авай (а, у) гафунин гзафвилин кьадардин кIалубдин эхирда гьамишанда –ар аффикс жеда. Гилийрин нугъатда са слогдин существительнийрин гзафвилин кьадардин кIалубрин эхирар ихьтинбур хьун «закон» я, маса лезги са нугъатдани авачир. Лугьун чна, куьревийри, а закон чIурна, «кIвалер» лугьуда, гиливийри закондалди «кIвалар» лугьуда, ахцегьвийри, закон чIурна, «гъилар» лугьуда, гиливийри закондалди «гъилер» лугьуда. Гиливийри садрани чпин ихьтин «закон» чIурдач, амай лезгийри чIурайтIани.

Лезги чIалан гзафвилин кьадардин а­ффиксар тир –ар ва –ер гилийрин ну­гъатда ишлемишзавай и къайдайри чеб «сингармонизмдин законрин еке таъсирдик кваз, яни азербайжан чIалан таъсирдик кваз, гилийрин нугъатдин чIалал рахазвайбур Куьредиз куьч жедалди арадиз­ атанвайди къалурзава». (Мейланова У.А. Очерки лезгинской диалектологии. М., 1964. С.356).

Гафарин гзафвилин кьадардин гилийрин нугъатда авай кIалубрикай машгьур филолог У.Мейлановади лагьанвай и гафарай аквазвайвал, а нугъатдал къе рахазвайбурун ата-бубаяр мугъулрин арада­ чпин нугъат­дин са бязи къанунар арадал­ атайдалай кьулухъ ахпа абурун арадай Куьредиз куьч хьанва. И гафари тести­кьарзава: гилийрин нугъатдал рахазвайбурун ата-бубаяр Самурдин дередиз гилан Азербайжандин чилерал сифтегьан му­гъулар (сельжукар) ацукьайдалай кьулухъ, яни 12-15-асиррилай фад тушиз куьч ­хьана.

И карди я гиливийрин, я къуйсунвийрин 8-асирда Самурдин дереда хьайи Билистандин тарихдихъ галаз са алакъани тахьайди къалурзава. Бес икI гиливиярни­ къуйсунвияр Куьредиз санал куьч хьайибур ва сад хьиз Билистандин тарихдивай яргъабур яз хьайила, гиливи Р.Керимханов Билистандин тарих чпин хуьруьнвийрихъ галкIуриз, къуйсунвийривай къакъудиз вучиз алахънава? Адаз вучиз чпин къуншияр усал аквазва?

Белки, ада чпин хуьруьн тIварцIел да­махзаватIа? Ава эхир а тIвар Кавказдин Албанияди гелар/гелер лугьудай тайифа­дин тIварцIикай хьанвайди я лугьуз тес­тикьарзавайбур. Амма лезги филологиядин­ къанунри кардин кьил акI туш лугьузва­. АкI тиртIа, Р.Ке­римхано­­ван хайи хуь­руьз­ физ­вай касдиз­ «Вун гьиниз физва?» лагьана­ суал гайила, жаваб «Геларик/Гелерик» жедай. Лезги­ чIала­­ чан алай затIарин тIва­­­­рарикай хьанвай­ хуьрерин тIва­­ра­рихъ­, «гьи­низ?»­ су­ал­диз жаваб яз, –ик­ суффикс галай кIа­луб жеда. Мисал патал, «Гьиниз?» – «Лу­кIарик», «Агълабрик», «Мамрачрик». Инал лукIар вужар ятIа вирибуруз чида­, мамрачарни агълабар – хуьрер кутур ту­хум­рин тIварар я. Яни чан алай затIарин тIвар алай хуьруз фидайла, инсан гьа чан алай затIарик акахьзавайди хьиз я.

Лезги хуьрерин тIва­­рарин арада чеб чпиз ухшар тир, эхирда «и» сес авай кьве тIвар ава: сад – Гили, садни КIири я. «Вун гьиниз физва?» лагьана жузурла, и кьве хуьруькай рахадайла, «Гилидал» ва «КIиридиз» жавабар жеда.

«КIири» гаф лезги­ чIала тамун тарцел же­дай хъипи ва гзаф цуру тIямдин, элкъвей­ емиш лагьай чIални я, гьа емишар жедай­ тамни. «КIиридиз физва» им «кIирияр авай тамуз гьахьзава» лагьай чIал. И карди КIи­рияр тIвар алай лезги хуьр кIирияр пара авай тама кутунвайди къалурзава.

Бес вучиз «Гьиниз физва?» суалдин жаваб, Гилийрикай рахадайла, «Гилидал» я, «Гилидиз» туш, «КIиридиз» хьиз? Им, Гилидал фидайла, са гьиниз ятIани гьахьзава ваъ, са чкадал физва лагьай чIал я.

Гилийрин хуьруьн тIварцIин бинеда, гьелбетда, «гил» гафуниз мукьва гаф ава. Лезги чIала «гил» гафунихъ пуд мана ава: мая (урусдалди: «закваска»), некIедикай ниси хьун патал гьазурдай гъвечIи кIватI ва са бязи набататрин бицIи цIир. И пуд манадик чка къалурдай, чкадин тIвар жедай са манани квач.

Гилан Гилияр алай чкадин къвалав Билистан тIвар алай хуьр хьайиди ва а хуьр сасанидри Самурдин дереда чпин таъсир артух хьун патал кутурди рикIел хкайла, адан къвалав гвай хуьрни иранвийри кутун ва адаз чпин чIалалди тIвар гун а вахтара тежедай кар яз гьисабиз жедач.

Иранвийрин чIалара «гил/гили» гаф «чеб» лагьай чIал я, абуру инсанри чеб (глина) хкудзавай чкадиз «гилистан» лугьуда. Гилийрин хуьруьн кьилихъ чепедин кIун­тIар гала, къунши са хуьруьн патаривни ахьтин кIунтIар гвач. Зи фикирдалди, Самурдин дереда сасанидри кьве хуьр кутунвай: Билистанни «гили» гафуникай хьанвай тIвар алай хуьр. Сасанидар чи дерейрай катайла, а хуьрера, гьелбетда, лезгийрин ата-бубаяр хьана. Билистан арабрин чапхунчий­ри барбатIна, мугъулар (сельжукар) атайла, а чкадин тIвар Къуюстан хьана, монголрин девирда адакай Къуйсун хьана. Гилидикай рахайтIа, адан «гили» гафунихъ галаз ала­къа авай тIвар дегиш хьанач, вучиз лагьайтIа, «гил/гили» гаф «чепедин» манада фарс чIалай цIийи чапхунчияр хьайи мугъулрин чIаларани гьатнавай. «Гили» гафунин мана «чеб» тирди чир хьуни лезгийри, «Гьиниз физва?» лагьайла, «Гилидал» жаваб гунин мана «чепедин чилел физва» келимадин мана тирди лугьудай мумкинвал гузва.

…Р.Керимханован жавабдин эхирра ихь­тин гафарни ава: «Масанра, чиликай тарихдин шейэр хкатайла, рекье тур экспедицияр ана кисточкаяр, щеткаяр гваз къекъведа. Чина хкатай гетIеяр, къеледин цлар инсанриз акунвайтIани, хъенчIин къапар вахчурдалай кьулухъ кIунтIни, къеледин цларни чилив сад авуна ахъайна. Квез хъел къвемир — икьван жавабдарвал авачиз и кардив эгечIуни чахъ иеси тахьайди нубатдин гъилера мад тестикь хъувуна».

Руслан Жамалдиновичан и гафар дуьз гафар я. Ихьтин гафар чахъ тахьайтIа, чун гьакъикъатдикай рахазвайбуруз ваъ, «вилериз аквазвай вири чилер ва затIар маркиз Карабасанбур я!» лугьуз хьайи са ма­хуник квай чекмеяр алай кациз ухшарбур жеда…

Мансур  Куьреви