Хизандин йис
Алатай йисан 22-ноябрдиз Президент Владимир Путина 2024-йис Хизандин йис яз кьиле тухунин указдал къул чIугуна. Идан макьсад хизандин гьакъиндай къайгъу чIугунин, хизандиз талукь къиметлу ва хийирлу адетар хуьнин жигьетдай государстводин сиясат мадни менфятлуди, таъсирлуди авунихъ галаз алакъалу я. Алатай йисан октябрдин вацра ВЦИОМ-ди уьлкведин агьалийривай хабарар кьурла, малум хьана хьи, 68 процент россиявийри чеб патал мягькем хизан лап багьа, къиметлу савкьат тирдакай лагьана.
Эхь, мягькем, хийирлу адетрал амалзавай хизанда гьамиша къайда, низам, хатур-гьуьрмет жеда, аялрив дуьзгуьн тербия агакьда, ам масадбуруз чешне жеда. Ихьтин хизанар государстводин кар алай бинеяр, мягькем дестекар я.
Лап дегь девиррилай малум тирвал, кIвалин къул хуьзвайди, хизандин агьваллувилин къайгъуда авайди, веледриз ахлакьдин, марифатдин, намусдин, къагьриманвилин тербия гузвайди, багърияр, тухумар сад-садав агудзавайди дишегьлидин, дидедин камаллу кар, макьсад, рафтарвал я. Дидедин гафуни, адан патай кIанивили, чимивили уьмуьрда дуьз рекьер хкягъиз ва абурай виликди физ куьмек гузва. Дидедин рикIяй къвезвай метлеблу, важиблу гафунихъ хизанрини, тухумрини, жемятрини яб акалзава. Дидедин баркаллу къамат рикIе хуьн патал чIалан устадри риваятар, кьисаяр, шиирар, манияр, поэмаяр, романар теснифнава. Дагъви дишегьлидин, дидедин тариф къенин шаирри, писателрини ийизва. Абурун эсерра зегьметдани, яшайишдани, илимдани, тербиядин кIвалахдани, гьатта женгерани зурба агалкьунар къазанмишнавай дишегьлийрин рикIелай тефидай къаматар арадал гъанва. Алатай девиррани, ХХ, ХХI лагьай асиррани чи дишегьлийри чпел ацалтай еке четинвилериз, дявейрин цIаяриз, зегьметдиз дурум гана. Са куьнихъайни кичIе тахьана, абуру гьам гафуналди, гьам кардалди дидевилин везифа кьилиз акъудна, хизандин, хайи макандин, государстводин гьакъиндай къайгъударвал чIугуна ва и кьетIен везифаяр къени бегьерлувилелди давамарзава.
Дишегьлийрилай пара крар аслу я. Эгер кIвале халис, намуслу, марифатлу, зегьметдал рикI алай, хизандин къайгъуда авай дишегьли тахьайтIа, мягькем хизан арадал къведач, я ам яргъалдини фидач, нетижада хизан чкIида. ИкI тирвиляй государстводи дишегьлийриз яшайишдин рекьяй хейлин куьмекар гузва. Эгер чна алатай вахтар рикIел хкайтIа, къенин регьятвилер, кьезилвилер чи бадейриз, дидейриз акурди туш. Абуруз я аялар хадай кIвалер, я аялар хадалди виликан ва ахпа гузвай отпуск, пулар хьайиди туш. ШартIар лап четинбур тир. Хуьрерни дишегьлийрин къуллугъда акъвазнавай духтуррикай магьрум тир.
Дагъви дишегьлиди, дидеди чи гьар садан уьмуьрда зурба чка кьазва. Чна гьар са камуна чи дидейрин крарал, алакьунрал, хизан идара авунал, къимет авачир хьтин зегьметдин нетижайрал дамахзава. «Дагъустандин дишегьлийрин Союз» ДРОО-дин директор Интизар Мамутаевади къейд авурвал, Дагъларин уьлкведин агьалийрин 55-57 процент дишегьлийри кьазва. Обществода пайгарвал хуьнни, хъсан, къени гьалар хьунни абурун крарилай, гьерекатрилай гзаф аслу я. И кар фикирда кьуна, гьукумдарри дишегьлийрал важиблу къуллугъарни ихтибарзава. Чи дишегьлияр РД-дин Халкьдин Собранидин депутатарни я, са шумуда министерствойриз, ведомствойриз регьбервални гузва. Къадав агакьна чи дидейри, вахари шегьеррин ва районрин муниципалитетрин кьилерин заместителрин везифаяр кьилиз акъудзава. Хейлин дишегьлияр общественный организацийрин кьилер я. Абуру сифте нубатда Хизандин йисуз республикада хизанрин агьваллувал хкаждай, абуру са куьнин патахъайни дарвал, игьтияж гьисс тийидай, уьмуьрди арадал гъизвай четин месэлаяр гьялиз куьмек гудай серенжемра активвилелди иштиракда.
Уьлкведин Президентди Хизандин йис кьиле тухунин тапшуругъ гунихъ мадни еке метлеб ава. РФ-дин Госдумада хизан, дидевал, бубавал ва аялвал хуьнин Комитетдин куратор Анна Кузнецовади малумарайвал, Президентдин указ руьгь хкаждайди я.
Президентди, гьукуматди хизандин месэлайриз гьамиша фикир гузва. И йикъара Владимир Путина гзаф аялар авай хизанриз талукь умуми, вири регионриз сад тир закон кьабулунин гьакъиндай теклиф гана. ТахьайтIа, гьар са регионди, вичин мумкинвилериз, аялар хазвай кьадардиз, чкадин шартIариз килигна, гзаф аялар авай хизанар, абуруз гун лазим тир кьезилвилер тайинарзава. Эгер сана пуд аял авайди чIехи хизан яз гьисабзаватIа, масана — вад аял авайди. Эгер са регионди чIехи хизанар кIвалер эцигдай чилералди, автомобилралди, гьатта яшайишдин кIвалералди таъминарзаватIа, маса субъектда чIехи хизанриз ихьтин кьезилвилер ахварайни аквазвач. ГьакI хьайила, уьлкведа гзаф аялар авай хизанриз талукь сад тир закон герек я.
И жигьетдай «дидевилин капитал» чешне я. Ам чи зурба уьлкведин гьар са пипIе яшамиш жезвай дидейриз гузва. Аялар хазвай са дишегьлини фикирдай акъудзавач, виридав гьукуматдин патай лазим кьадардин такьатар агакьзава. «Дидевилин капитал» ишлемишдай рекьерни артухарнава. Хизандивай пулдин такьатар кIвалер, аялриз лазим шейэр маса къачузни, эцигизни, аялриз кIелдай мумкинвал гунизни, ипотекадизни ишлемишиз жезва.
РикIел хкун лазим я хьи, 2008-йисузни Хизандин йис малумарнай. А вахтунда хизан, аялар хуьнихъ, куьмек гунихъ галаз алакъалу тир важиблу къарарарни кьабулнай. 1991-йисалай алатайла, гьа 2008-йисуз уьлкведа гзаф кьадар аяларни ханай. Гилани, инанмиш я, гьукуматди демографиядин гьалар хъсанарунин мураддалди хизанриз чпин яшайишдин месэлаяр гьялдай рекьер ачухда, мумкинвилер яратмишда. Гзаф аялар авай хизанриз хьиз, жегьил хизанризни комплексный къайдада куьмек гунин месэла гьялда. ГьикI лагьайтIа, алай вахтунда жегьил хизанар гзаф месэлайрай кIеве гьатзава. Абуруз куьмекдиз къведай къуллугъарни, органарни авач. Яшайишдин месэлаяр рикIиз кIанивал гьялиз тежедайла, жегьил гзаф хизанар чкIизва. Статистикадин малуматралди, эвленмиш хьайи гьар вад хизандикай кьуд чара хьунал къвезва. Им, гьелбетда, хъсан делил туш.
Ихтилат гзаф аялар авай хизанрикай фидайла, абуруз талукь кьезилвилерни рикIел хкун лазим я. Федеральный закондин бинедаллаз пуд аял галай дишегьлидиз вахт жедалди пуд йис амаз (57 йис хьайила) пенсиядиз фидай ихтияр ава. Вад ва адалай виниз аялар авай ва абур 8 йис жедалди хвейи дидедивай — 50 йис, кьуд аял авай дидедивай 56 йис хьайила, пенсиядиз физ жеда. Са кар ава: вахт жедалди вилик пенсиядиз физвай гзаф аялар авай дидейрихъ зегьметдин 15 йисан стаж хьун герек я.
2021-йисуз федеральный закондик кухтур дегишвилер себеб яз, гзаф аялар авай хизанривай ипотекадин бурж алудун патал 450 агъзур манатдин субсидия къачуз жеда. Ихьтин кьезилвал ипотекадин куьмекдалди неинки гьазуран ва я эцигзавай кIвалерай квартира къачузвайбуруз, гьакI хсуси кIвал эцигзавай хизанризни талукь я. Эгер икьван гагьда и жуьредин кьезилвал пуд ва адалай виниз аялар 2019-2022-йисара хайи хизанриз талукь тиртIа, гила 2023-йисуз пуд ва адалай виниз аялар хьайи хизанризни талукь жезва.
Гзаф аялар авай хизанрин иесиярни вахтуналди армиядиз желб авуникай хкудзава. ИкI, нафакьадал 16 йисал къведалди кьуд ва адалай гзаф аялар алайбур ва диде галачиз 16 йисал къведалди са аял хуьзвайбур вахтуналди армиядиз тухузвач. Хизанда пуд аял авай, диде кIвачел залан тир (22 гьафтедин муддат аваз) вахтунда итимар вахтуналди армиядиз тухузвач.
Анна Кузнецовади лугьузвайвал, гьукуматди ийизвай галайвилер, кьезилвилер вири хизанрив агакьзавач. ГьикI лагьайтIа, хизанарни, абуруз талукь кьетIенвилерни жуьреба-жуьребур я. Мисал яз, диде-буба набут (бишивал, буьркьуьвал, гъилер-кIвачер галачиз хьун…) тир ва гьа ихьтин аялар авай хизанрал гьикьван четинвилер гьалтзаватIа, анжах абуруз чпиз чида. КIвалахни ийиз, кIелзавай жегьилри хизанар кутазва. Абурузни яшамиш жез, яшайишдин кар алай къайгъуяр, дердияр туькIуьрун четин акъваззава. ЧIехи хизанрин иесияр, уьмуьрдин гьар жуьре месэлаяр себеб яз, кIевера гьатзава. Абуруз яшайишдин, психологиядин ва маса рекьерай куьмек гудай къурулушар герек я. Гьелелиг абур авач. И месэлайриз талукь закондин проект арадал гъанва. Амма тамамди хьанвач, Госдумадивни агакьнавач.
Украинада кьиле тухузвай дяведин махсус серенжемда иштиракзавай офицеррин, аскеррин хизанрин гьакъиндай къайгъу чIугунни исятда кар алай месэладиз элкъвенва. Вири уьлкведа, гьар са регионда аскеррин хизанрин, аялрин гьакъиндай къайгъударвал ийизвай гьалдал Президентди гуьзчивалзава. Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликовани и кар вич патал лап важиблуди яз гьисабзава. Ам мукьвал-мукьвал СВО-да телеф хьайи кьегьалрин ва СВО-дин иштиракчийрин диде-бубайрихъ, уьмуьрдин юлдашрихъ галаз гуьруьшмиш жезва, абурун дерди-гьал чирзава, герек куьмекар гузва. Государстводин бине тир хизан къулай шартIара яшамиш хьун, адан векилри гьакъисагъвилелди зегьмет чIугун уьлкведин гележег мадни хъсанди хьунин замин я.
Нариман Ибрагьимов
