ЧIехи Урусатдин халкьди са шумуд асирда, яраб чпин диде-вацI тир Волгадинни Дондин ятар мус сад-садак ахкахьдатIа лугьуз, фикирнай. Абурун виш йисарин мурад 1953-йисуз кьилиз акъатнай. Волгадинни Дондин арада гужлу къуватралди еке къанал эгъуьннай.
Багърияр! За са тIимил веревирдер авуна, чи халкьдин тарихдикай суьгьбет давамарзава. Чи рикI алаз тарифзавай еке вацI Самур я. Адаз чIехи бубайрилай инихъ Кьулан вацI лугьузва. Яраб адаз Кьулан вацI тIвар вучиз ганайтIа?
Сад лагьайди, Кьулан вацI лугьудай гафунихъ «юкьван» мана ава. Кьвед лагьайди, Кьулан вацIу чи халкь кьве патал пайзава. Нетижада «Къуба патанни Куьре патан лезгияр» лугьудай ибара арадал атана. Абур алатай девиррани, къенин юкъузни, стхаяр хьиз, арада гьуьрмет аваз, яшамиш жезва. Инал дикъет гун. Къуба патан лезгияр Азербайжанда яшамиш жезва, Куьре патан лезгияр – Россиядин Федерацияда.
Кьисметдихъ галаз гьуьжет ийиз жедач. Самур вацIун баркаван ятари гьам Азербайжандин, гьамни Дагъустандин халкьарин уьмуьрдин, яшайишдин игьтияжар лап вини дережада таъминарзава. Самур вацIун ятари, лезги чилин юкьвай авахьиз, Каспий гьуьлуьхъ гьерекатзава. Чаз агъсакъалрин сивин риваятрай ашкара хьайивал, юкьван виш йисарин девирда Кьулан вацI, ГазардкIам-Къазмайрин уьруьшдив агакьайла, кьве патал пай хьана, гьуьлуьхъди феналдай. Шак алач, алай вахтундани гьакI я. Уьмуьрдин кьетIен кьисметди арадал гъайи чилин уьруьшдиз къени халкьди Аралух лугьузма. Гьа девирда Аралухда Самур тIвар алай ракьун рекьин станция — Зугьрабахуьруьнни Пиперхуьруьн къазмаяр арадал атанай. Алай вахтунда абуруз Самур хуьр лугьузва.
Юкьван асиррин йисарилай башламишна, инсанрин сивера амай риваятрихъ инанмиш хьайитIа, Самур хуьруьз улакьда аваз фин патал я кьиблепатан Самур вацIун шакъадал (русло), я кеферпатан шакъадални муьгъ алайди тушир. Къейд ийин хьи, авай муькъверни ракьун рекьер патал ишлемишзавай. Ашкара я, абур алай девирдани вафа аваз ишлемишзава. Игьтияж авай инсанар чпин дерди-бала кьилиз акъудун патал ракьун рекьин станциядал пияда атана, поездда аваз фидай ва элкъвена хкведай. Дикъет гун, чпин дерди-бала туькIуьрун патал инсанрин гзаф кьадар вахт бушдиз физвай.
Эвелни-эвел 2013-йисуз Самур станция авай Аралух лугьудай уьруьшдиз вири жуьредин улакьар фидай муьгъ эцигнай, Тагьирхуьруьн-Къазмайрин туьшда. Гьа и шакъадал эцигай муьгъ Самур дередин жемятдиз кьилин игьтияж авай уьмуьрдин савкьат хьана. ЦIийи муьгъ ишлемишиз вахкудай мярекатдал гьа чIавуз Дагъустан Республикадин кьил Рамазан Абдулатипов раханалдай. Ада сифте нубатда муьгъ эцигиз зегьмет чIугур устIарриз, фялейриз, къиметлу гафар лугьуналди, чухсагъул малумарналдай. Ахпа ада цIийи муьгъ кардик акатун Самур дередин халкьдин уьмуьрда важиблу кар тирди къейдналдай. Ада вичин рахунар ихьтин гафаралди куьтягьналдай: «Са кьве йисалай Самур вацIун кеферпатан шакъадилайни гьа ихьтин муьгъ эцигун чарасуз я. Вучиз лагьайтIа, гьа муьгъ себеб яз куьруь рекьин мензилдалди шегьре М29 рехъ Азербайжандихъ галаз авай сергьятдихъ галаз алакъалу жеда. Самур дереда яшамиш жезвай жемят гьа и куьруь мензилдин рекьи Россиядин ва Дагъустандин хуьрерихъни шегьеррихъ галаз алакъалу ийида».
Икибаштан, эгер 2024-йисуз Самур вацIун кеферпатан шакъадал Азадогъли хуьруьн туьшда муьгъ эцигайтIа, ам гьакьван герек, кьетIен ва Аллагьдин рекье суваб авай кар жеда. Чаз виридаз ашкара тирвал, ракьун рекьин муьгъ къаравулри хуьзва. Анай пияда физвай инсанар ахъайзавайди туш. ЦIийиз эцигзавай муьгъ инсанривайни физ-хквез жедайди хьун герек я. ЛукIар-Азербайжан рехъни лап куьруь жезва. Ихьтин муьгъ эцигайла, Самур дереда яшамиш жезвай халкь чпин дерди туькIуьрун патал, хийир-шийирдик иштиракиз, гьам пияда, гьамни улакьра аваз вахт-вахтунда агакьда.
Лагьана кIанда, Мегьарамдхуьруьн райондин сагьибри, кьиле Фарид Агьмедов аваз, гьам жегьил, гьамни яшар хьанвай агьалийрин яшайишдин агьвалдиз ва абурун сагъламвилиз, муниципалитетдин экономика вилик финиз кьетIен фикир гузва. Кьилди къачуртIа, райондин мулкара туризмдин кьве маршрут тешкилнава. Абурукай сад Самурдин тамухъ галаз алакъалуди я. Эхь, Самурдин там Аллагьди лезги халкьдиз ганвай берекатни девлет я. Туризм вилик тухунин шартIара цIийиз эцигдай муькъуьхъ авай метлеб генани екеди жеда.
И месэладикай Самур дередин агьалийри чпин фикирарни лагьанайтIа, хъсан тир.
Эседуллагь Магьамедханов,
РФ-дин просвещенидин отличник,
РД-дин лайихлу муаллим
