(Эвел — 50-нумрада)

ГьакI хьана, стхаяр, хуьр туьркери кутурди я лугьуз, адан яшар тIимилариз, адан тIвар усалариз, хъуьруьн къведай мана авай таржумаяр ийимир. 2013-йисуз акъатай ктабра килиг садра вуч кхьизватIа:

«…По одной из версий, название произошло от тюркского имени Койсун («пусть будет»), которое в лезгинском языке из-за отсутствия звука «О» трансформировалось «Куйсун» (С.Нурмагомедов. «Все населенные пункты Дагестана». Волгоград. 2013.стр.309);

«… По тюркски «къуй» — овца, а «стан» по ирански — место, стоянка. Куйстан (стоянка овец) — вот так якобы называлось селение». (Г.А. Искендеров. «Жемчужина Самура. История и современность Магарамкентского района». Махачкала. 2013. Стр. 187).

Профессор М. Гьажиевазни багьна тир кIанзавайди. КукIвадин кIаникай эверайди хьиз, ада Къуйсунрин хуьруьн яшарни тадиз вичин рикI алай «сельджукрин» къвалаз ягъ хъувуна: «Учитывая древнетюркское происхождение рассматриваемого топонима «Qui-nstan/Куюстан” и приведенные доводы об огузском его генезисе, можно отнести его возникновение к сельджукскому периоду (вторая половина ХI — первая половина ХII в.) и связать с активной военно-политической деятельностью сельджуков и тюрок-огузов в целом на Восточном Кавказе и, в частности, в Южном Дагестане, в Лакзе…”.

Хуьрерин, чкайрин тIварар чи чилера вил туна атай-атайда чпин чIаларихъ галаз кьадайвал дегишарун фадлай адетдиз элкъуьрнава. Чал алай тIварарин чIехи пайни арабринбур я. Туьркери чаз суварикай “дагълар” авуна, хуьрерикай — “кентер”, вацIарикай — “чаяр”. Персери Кьулан вацIукай Самур туькIуьрна. Урусарни гуьгъуьна акъвазнач — Кавказдин карта акъудай йикъалай Гилидикай Гильяр хьана. Гена шукур хьуй Аллагьдиз, Ахцагьрикай Ахты авурла, Чеперин хуьр Джабадиз элкъуьрайла, КIири Икрадалди дегишарайла, чи хуьруьн тIварцIин диб сагъ-саламат яз амукьна. ТахьайтIа, чунни къе чарабурун гафарганра къекъвезвайбурун жергеда жедай.

КIелзавайда суал гун мумкин я: “Бес Гили Билистандиз гьикI элкъвена?” Кар ана ава хьи, арабрин чIалан 29 гьарфуникай ибарат тир алфавитда “Г” гьарф авач. Кхьидайла, рахадайла, арабри ам гзаф вахтара “Б” гьарфуналди эвеззава, я тахьайтIа, — “К” гьарфуналди. КIан хьанайтIани, ал-Куфидивай масакIа кхьиз жедачир. ГьакI хьана Гили тIварцIикай Били хьана, “Лезги уьлкведикай — “Лакз”. Чна чинилай гъил чIугван, ада гьакI кьванни кхьейди. Адан кхьинриз килигна, чахъ уьлкведин, адан меркездин, дявеяр авур викIегь рухвайрин  тIварар кьванни амукьна.

Планра авачир хуьрерин «рокировка»

Са суал инал вич-вичелай мадни къвезва: «Ихтилат физвай чилерал дегь девирда Гилияр хьайила, бес къе анал Къуйсунрин хуьр гьикI хьана ала?».

Гилийрин къеле-хуьр гьи чапхунчийри гьи йисара барбатIнатIа, гьелелиг ашкара туш. Ам чкIайдалай кьулухъ инсанри патав гвай кьваларин гуьнейрик  хуьр цIийиз кухтуна. ЦIийи чкадал адан виш йисар хьайи­дан шагьидвал сурари ийизва. Амма гьанални хуьр секиндиз тунач. Алатай асирдин 50-йисарин эхирра Советрин гьукуматди, яшайишдин шартIар дагълара туькIвейбур тахьуниз килигна, гзаф хуьрер дуьзенрал куьчардай къарар кьабулнай. Гьа «селдик» Гилиярни, къунши Къуйсунни акатна.

Чи хуьр куьчардайла, са шумудра райондин кьиле акъвазнавай къуллугъчийри, иниз къвез, собранияр тухванай. Абуруз чун виликан хуьр хьайи Агъ бубадин пIирелай агъадалди экIя хьанвай чилерал эвичI хъувуна кIанзавай. И кардихъ вичин метлебни авачиз тушир. Райондин чIехибуруз зурба бегьерар гъизвай, бюджет ацIурзавай багълар салариз пайдай гьич зеррени ашкъи авачир. Амма, гьикьван алахъунар атайбуру авунайтIани, чкадин инсанар абурулай чIалал гъиз алакьначир. А вахтара яш хьанвайбурун гафарин заланвал гзаф тир. Кьвед-пуд кьуьзуь кас и кардиз акси хьана. Кьве кIвач са чапатIда туна акъвазай кьуьзуьбуруз килигна, хуьр, датIана шагьвар алай синел куьч тахьана, ламу гьава авай тIулаз эвичIна.

Гьа и йисара Къуйсунрин хуьрни вич алай кьвалалай агъуз, дуьзенрал эвичI­дай­вал хьана. Мегьарамдхуьряй Ахцегьиз фидайла, шегьре рекьин эрчIи патавай чилер, инкъилабар жедалдини, инин жемятдин мулкар тир. Куьч хьана абур чпин бубайрин чилерал. Лагьана кIанда, итимвални, дагъвийрин адетарни хвена, и хуьруьнбуру рекьин муькуь патавай Гилийрин чилерал а чIавуз камни вегьеначир.

Кьилел «бала» масанихъай атана акъат­на. Чпиз кIандайвал тавурла, райондин ихтиярар гъилевай ксари, хъиле кьуна, гиливийрал гила гьич алукьни тавуна­, абурун­ чилерал Докъузпара райондин Ма­кьарин­ хуьр авудна. Гьа чIавалди Къуйсунрин хуь­руьз са кьадар хизанар Хакидилайни эвичIнавай. Аста-аста иниз Чепяй, Хиняй, Фияй самбар инсанар куьч хъхьана. Хуьр вижеваз чIехи хьана. ПIирен патав гвай чилерни кваз салариз пайна. Гьа икI, Гилийрин хуьруьн чилерал къе къунши хуьруьн жемятди кIвалер-къар кутуна. Шахматрин терминралди рахайтIа, вич-вичелай хуьрерин «рокировка» арадал атана.

Перестройка алукьдалди, сельсовет, почта, совхоздин контора, гараж, фермаяр Гилидал алайтIани, а чIавуз кьве хуьруьн чIехи пай дердияр санал тир. 1993-йисуз Къуйсунрин хуьре кьилдин сельсовет арадал гъана. Ленинан тIварцIихъ галай сов­хоз кьве колхоздиз элкъуьрна. Чилер, мал-къара, улакьар пайи-паярна. И макъалада сифтедилай ихтилат физвай Гилийрин дегь заманадин къеле-хуьр алай чилер, адан патав гвай чи гьа чIаван хуьруьн сурар алай чкани кваз, гила цIийиз арадал атай Къуйсунрин администрациядин кIвачихъ яна. А сурарин патав гуьнейрай авахьна къвезвай марфадин ятар физвай еке кIам гва. Аниз гиливийри Сурарин кIам лугьузва, къивисвийри — Кьуру къубу. Сурарни, гьа хуьр хьиз, нинбур ятIа лугьуз шак гъидайбур хьайитIа, кIамун тIварарикай за гъанвай гъвечIи малуматди абур гьи хуьруьнбур ятIа къалурда.

Аламатдин дегишвилерин шагьидар я чун. Са вахтунда, итимвал хвена, Гилийрин­ ­чилерал кам вегьин тавур ксари, къенин юкъуз чи чIехи бубайрин сураризни инсафнач:­ абур алай чилни кваз салариз пайна. «Тарихдин сирер сурарин къванерив гвайди я» лугьудай мисал ава. Саларин иесийри сурарин кьилихъ галай къванерни хкудна­ гадарнава. Инлай-анлай, «етимар» хьиз, сад-вад­ къван аквазматIани, гьабурун кьисметдални пехилвал ийиз жедайвал авач. Инсан­вал квадарунилай гъейри, а сурар археоло­гиядин памятникрин сиягьдикни квайди я эхир…

«Мусибат» чилер гвай хуьр

Пограничникри, рехъ туькIуьрдайла, буль­дозердин хура тур кьантIардиз гиливийри «Такат кIунтI» лугьузва, вилик йиса­ра­ археологри эгъуьнайдаз — «ЧIуру кIунтI». И кьве кIунтIунин арада са шумуд гектар­ чил ава. Ана исятдани, гьинлай перцив хуь­куьрайтIани, гьанлай къванцин хан­да­кIар­ни къапарин кIусар-тикеяр хкатзава.

Дегь девирда хуьруьн чIехивилиз, стратегиядин рекьяй ам алай чкадиз, адахъ къеледин цлар хьуниз килигайла, Гили-къел­е а чIавуз шегьер хьиз тир. Персери­ адахъ «стан» («место, страна, поселение»)­ гьавайда гилигнавайди туш. Тарихдин ва культурадин памятникар хуьдай Вирироссия­дин обществоди ам буьруьнждин асирдин археологиядин памятникрин арада­ни шегьер яз ганва («Хазинадив гьикI эгечI­зава?», «Коммунист» газет. 1990-йис, 9-сентябрь. 3-чин.). Газетда анин консультант Тамара Абдурашидовади куьгьне памятникар хуьн патал чкайрал алай и обществодин­ организацийри еке алахъунар тийизвайдини къейднавай. КилигайтIа, ам гьахълу­ тир кьван. Масанра, чиликай тарихдин шейэр­ хкатайла, рекье тур экспедицияр ана кисточкаяр, щеткаяр гваз къекъведа. Чина­ хкатай гетIеяр, къеледин цлар инсанриз акунвайтIани, хъенчIин къапар вахчурдалай кьулухъ кIунтIни, къеледин цларни чилив сад авуна ахъайна. Квез хъел къвемир — икьван жавабдарвал авачиз и кардив эгечIуни чахъ иеси тахьайди нубатдин гъилера мад тестикь хъувуна.

Гьикьван хуьр еке яз хьайитIа, гьакьван адахъ чилерни гзаф жеда. Инал за куь фикирдиз лап и мукьвал вахтаралди Гилийрин мулкарик акатзавай чилерин тIварар гъин: Ярагъ-Къазмайрилай Кучун-Къазмайрал кьван Лагьан тIвар алай чилер, Хожа-Къаз­майрилай Оружбадал кьван Бер къубу лугьудай, ракьун рекьелай гьуьле акьадалди авай Алкъавах, Мегьарамдхуьрелай Кье­пIир-Къазмайрал къведалди экIя хьанвай Къарбулах лугьузвай чкаяр. Ибур вири чи хуьруьн чилер тир. Гилийрин са кьадар чилерикай Б.Талибованни М.Гьажиеван гафаргандани ганва (“Лезгинско-русский словарь”. Москва. 1966г. стр. 454.).

И чилерал алай вахтунда яшамиш жезвай, са гьал яшар хьанвай инсанрин арада и делилрикай чизвайбурни ава. Гьа чилерал алай Гилийрин мискIин, Гилийрин сурар лугьудай чкаяр квез абуру къалурни ийида. Чахъ авай чилерин кьадар 19-асирдин эхирра урус пачагьди тухвай переписдин делилрайни аквазва. ЧIалахъ туширбурувай архивар хкажайтIани жеда. Мад акьван тум-кьил авачир чилер гвай хуьр куьне ахпа жедатIа жагъура.

Чилерикай, хуьрерикай рахайла, инал Низами Абдулгьамидован гафар тагъана жедач: “Известно, что вплоть до ХVIII века ниже места расположения селения Куйсун в долине реки Самур населенных пунктов не существовало…”. Алимди кьве рикIин тушиз икI лугьунал са тIимил кьванни и рекьяй чирвилер авай кас аламат жеда. Хабар кьун айиб тахьуй. Хтун-Къазмайрин (Кур­ганар), Хожа-Къазмайринни Оружбайрин (Бер къубу), Мегьарамдхуьруьн (Мегьреба кIунтI), Ярагъ-Къазмайрин (Шагь-Бе­ден, Къавахар), Барзудин (Мерзебеган тепе), Бут-Къазмайрин (Сенгерар) хуьрерин патав гвай сурар, кIунтIар (поселенияр) бес гьиниз фена? Абурукай делилар М.И Исакьован “Археологические памятники Дагес­тана” (Махачкала. 1966. стр 195) ктабда бул­далди ганва.

Низами Абдулгьамидов Гилидал атан­вайтIа, чахъ гилалди хьайи чилерикай, аялар яз чаз чиликай гьатай шейэрикай, Да­гъустандин губернатор атай вахтарикай, Кьурагьрин хандиз садрани налог тагай хуьруькай, жуван хуьруьнвийрикай адаз вири­ галай-галайвал чавай ахъайиз жедай. Амма вичин илимдин макъалани, газетдиз акъу­дай макъалаярни, гьайиф хьи, ада гиливияр гьич квазни такьуна кхьена.

Вуч кхьенва чакай ал-Куфиди?

Ал-Куфидин «Китаб ал-футух» («Книга­ завоеваний») ктаб кIелайла аквазва хьи, гьадани вичин эсер Багдад шегьердай масанихъ экъечI тавуна кхьенва. Дагъларин адетрикай, дагъвийрин хесетрикай тарихчидиз са жизвини хабар авачирдакай адан кхьинрай иердиз аквазва. МасакIа гьикI хьурай? Кхьенвайди 737-738-йисара кьиле фейи женгерикай я. Автор вич ахпа, абурулай кьулухъ виш йисалайни виниз алатайла, дидедиз хьанва. Ихьтин гьалара жуван вилериз такур инсанрикай, вакъиайрикай гьакъикъат тирвал кхьин гзаф четин я. Амма са кар якъин я: арабрин рикIел лезги пачагьдин, Гилийрин хуьруьн, Самур вацIун тIварар хъсандиз алама. Аквадай гьаларай, Арбис кьиле аваз, лезгийри абуруз Гилидал а чIавуз рикIелай тефидай ягъунар кьунва.

Ихтилат физвай эсер кIелиз ашкъи авайдаз ам интернетдай гьатда. Заз лагьайтIа, ана чакай кхьенвай са гъвечIи чIук куь вилик гъиз кIанзава:

«…Когда пришла весна, он призвал всех царей гор, и к нему прибыли цари из Ширвана, Лайзана, Филана, Табасарана и других стран, кроме Арбиса ибн Басбаса, царя лакзов, который отказался прибыть к нему. Марван ибн Мухаммад выступил и вскоре достиг села под названием Билистан, расположенного в среднем течении реки Самур. После этого он разрешил своим воинам совершать набеги по стране лакзов и они начали опустошать, грабить и жечь. Так продолжалось в течение года. Арбис не выдержал этих событий и длительной осады и однажды ночью покинул свою крепость и бежал с некоторым числом своих воинов. Однако Марван о его бегстве не узнал.

Арбис бежал до тех пор, пока не приб­лизился к городу Баб ал-Абвабу. Здесь беглецы увидели пастуха-гуляма, и Арбис ска­зал своим воинам: «Возьмите барана из стада этого пастуха!» Они взяли одного барана, и Арбис сделал в этом месте стоянку. После этого он снял свою одежду и остался в кафтане. Спутники его разбрелись, некоторые стали свежевать барана и готовить пищу, а некоторые — пасти своих коней.

Затем подошел этот пастух, у которого в руках были лук и стрелы и встал за деревом. Вдруг он выпустил в Арбиса стрелу и убил его. Его спутники набросились на него и стали кричать на своем языке: «Ты убил царя!». Пастух убежал и добрался до се­ления и рассказал всем о том, что он сделал.

Пастух направился дальше и вскоре вошел в город Баб ал-Абваб. Он добрался­ до эмира города Усайда ибн Зафира ас-Су­лами и сообщил ему обо всем. Усайд тотчас же вскочил на коня и с несколькими воинами прибыл к месту, где лежал убитый Арбис ибн Басбас. Он приказал отрезать его голову, забрал все, что при нем было и вернулся в город ал-Баб. Затем он вызвал своего сына Йазида, передал голову Арбиса и сказал: «Отправляйся к эмиру Марвану и представь ему голову». Йазид отправился и доехал до Марвана, который  в это время находился напротив одной крепости в среднем течении реки Самур. Йазид ибн Усайд попросил разрешения войти к Марвану и ему разрешили. Он вошел и приветствовал Марвана, который спросил: «Как себя чувствует твой отец, о Йазид?» Тот ответил: «Прекрасно, да ублаготворит Аллах эмира! А я пришел к тебе с новостью!» Тот спросил: «А что это за новость?». Йазид сказал: «Голова Арбиса ибн Басбаса!».

Марван удивился этому и сказал: «Горе тебе! Арбис сейчас в своей крепости. А ты утверждаешь, что пришел ко мне с его головой?!».

Тогда Йазид ибн Усайд рассказал ему о том, что произошло с Арбисом.

Марван приказал надеть голову на его копье и выставить перед крепостью. Затем муслимы воскликнули: «Аллах велик!». Защитники крепости вылезли на стены и увидели голову своего владыки Арбиса. Они взяли эту голову и были посрамлены и покорились. Им был дарован аман и их оставили в своем городе. Их обязали ежегодно доставлять в город ал-Баб 10 тысяч (мудд) провианта…».

Махарин жуьре кхьенвай тарих

Араб тарихчидин ктабдай гъанвай и гъвечIи чIук кIелай гьар садан кьилиз гьихьтин фикирар атанатIа, завай лугьуз жедач. Жувакай рахайтIа, логикадихъ галаз кьан тийизвай и кхьинрихъ галаз таниш хьайила, арадал гзаф суалар атана. Абур къене хвена виже къвен тийидайбур тирвиляй квезни ачухиз кIанзава.

Ал-Куфиди вичин эсерда къейдзава хьи, бес маса миллетрин пачагьар вири сад хьиз, гарданни кIирна, араб Марваназ икрамиз фейила, тек са лезги пачагьди, Арбиса, ам квазни кьунвач. Хъиле кьур Марван­ кьушунарни гваз лезгий­рин а чIаван уьл­кве­дин меркез тир Билистан къеле кукIвариз физва. Ви­кIегь Арбиса вацIун квар­квацI къванерикай чепедин кьа­радал эцигнавай цларин къеле са-са йисуз чапхунчийрикай хуьзва. Ахпа, авай гьалар эхиз тахьана, са кьадар аскерарни галаз йифиз къеледай экъечIна катзава.

Фикир гузвани куьне и кхьенвай шейэриз. Гьа кьадар кьушунар далудихъ галай Марван ки­цIяйни кьун тавурла, къелени са йисуз ягъийрикай хвейила, ихьтин итим, аялар, дишегьлияр, кьуьзуьбур къеледа­ туна, вич анай «паб хьиз» катналда. Квез чиз, жедай кар яни им!?

Катни ийизвалда, акъ­ваз тавуна, Дер­бент­да акьадалди. Ха­бар­ кьаз кIанзава: чуь­нуьх жедай ният авай, кьил къакъудзавай кас хьайи­ла, ам, сиве-сивди душманрив ацIанвай Дербент галай патахъ вучиз катрай, кас авачир дагъларихъ вегьин тавуна?

Ахпа килиг вуч жезва­тIа. Шегьердин патав агакьайла, «кьулухъ килиг тийиз», катзавайбуруз хиперин суьруь аквазва. Арбисан буйругъдалди адахъ галай итимри суьруьдикай са гьер хкудна, алажиз эгечIзава. И арада чубанди, чIемерукдай яна, Арбис рекьизва. «На пачагь кьена», — лугьуз, галайбур гьарайиз хьаналда, чубанни са хуьруьз катналда.

Куьне лагь заз гила, ни ахъайна ал-Куфидиз икьван галай-галайвал и гафар, вични виш йисар алатнавайла? Лап гьа кхьенвайвал хьайидайни кьан чна. Бес санал женгера хьанвай чпин пачагь кьванди кьейила, адахъ галайбуру вуч ийизва? Абуру чубандик хуькуьрзавач, адан кьилелай кап алтадзава, ам чIуру кIвалах авурдан гъавурда тваз алахъзава. Ахпа гьакьванбурун арадай чубан катзава. Суьгьуьрдин жуьреда ада кьил къакъудайдалай кьулухъ Арбисахъ галайбур, мейитни гьанал авайвал туна, цIуьх жезва.

Играми газет кIелзавайбур, са бубат кьванни итимвал квай инсанри ибур ийидай кIвалахар туш эхир. Айибар хьана михьиз. Пачагь кьейидаз куьтI тийидай, ам кьейила, адетар хуьн тийидай рухвайривай гьахьтин дявеяр ийиз, хайи чил хуьз жедайни мегер?

Лезгийрин дамаррай физвай ивидик квачир шейэр, алахъайтIани, кутаз жедач. Ягъий­ри чпи, белки, итимдин тIвар кьа­цIур­дай, я гьадалайни фейи кIвалахарни ийизва жеди. Ал-Куфиди вичи­ кхьизва, шегьердин эмир Усайд ибн Зафира, Арбисан мейит алай чкадал атайла, адан кьил атIуз тазва. Идални бес тахьана, чуьнуьх-гумбатIри хьиз, пекерик къекъвена­ (кьейидан жибинра къекъвейдай я), гьатай затIарни чпив гваз хутахзава. Чапхунчияр гьакI чир жеда — са куьнилайни абур элкъведач.

За а касди, Багдадда, вичин кIвале дивандал ацукьна, кхьей ктаб я лагьайла, гзафбур чIалахъ хьаначир жеди. Тарихдикай махарин жуьреда кхьенвай и касдал за садрани ихтибардачир…

ТIаратIни гваз — къеледин цлал

И кхьинар гъиле кьуниз мажбурай, геждалди зи къулайвал квадарай макъала­ «Лезг­и газетдиз» гьеле мартдин вацра акъат­навай. Эвелдай заз жуван фикирар редакциядиз «чимизмаз» агакьариз кIан хьана. Ахпа, тек са «фикирралди» туькIуьдай затI авачирдан гъавурда акьурла, зун герек къвезвай делилрихъ къекъвез эгечIна. Идахъ галаз сад хьиз, са кьадар ктабарни гъилелай хъувуна. ГьакI хьана, Мансур Куьревидин «Къуюстандал жагъун хъувур Билистан» макъаладиз жаваб хьиз гьазурай зи фикирар са тIимил гежерал аватна. Са патахъай хъсанни хьана: «Тади кIвалах — хийир фида патахъ»…

Низами Абдулгьамидова хабар ганвай месэла кьилди-кьилихъ са Гилийрин хуьруьнди туш. А чIаван лезги уьлкведин тарих вири халкьдин дамах я. Квез за гужуналди хайи хуьруьн «вацIар яцIу ийизвайди» хьиз жемир. Ахьтин фикир захъ авачирди рикIин михьивилелди хиве кьазва. Чизвай гзаф делилар, макъала яргъи жез акурла, за гьеле инал гъунни авунвач. «На алатай йисар тфенгдай яда, гележегди вун тупунай ягъ хъийида» мисални фикирда кьуна, зун тарихдив са бязибур хьиз ваъ, гзаф мукьуфдивди эгечIиз алахъна. Вичин вахтунда, чIулав цифер хьиз, чи чилера вил туна, атай чапхунчийрин хура, Арбис хьтин лезги рухваяр кьиле аваз акъвазай къеледин тIвар акадарун, дегишарун лугьуз тежедай кьван чIуру, нагьакьан кар я. Вахт дегиш хьуналди, гьахъвал, гафунин мана дегиш жезвайди туш. Къе а къеледин цлал, гьахъвилин тIаратI гваз, жув алайдай кьазва за. А хкажнавай тIаратI, гъиляй вегьин тавуна, завай хуьз алакьнани алакьначни, квез, макъала кIелайла, чир тахьана амукьич.

За адаз «ЦIай ягъай хуьр» кьилни гьавайда ганвайди туш. Грекрин тарихчи Феопомпаз са гьикая ава. Ана ихтилат Эфес шегьердин агьали Герострата вичин тIвар вири девирра амукьун патал Артемида храмдиз цIай ягъайдакай физва. Вирида Герострат негьнайтIани, ада вичин къаст кьилиз акъуднай. Адан тIвар къени виридан рикIел алама.

Гилийрин хуьруьз “цIай ягъай” алимри чпин тIварар тарихда Герострата хьиз ваъ, инсанри негь тийидай краралди тадайдак заз умуд кутаз кIандай…

Руслан  Керимханов