(Эвел — 49-нумрада)

Мурад кепек яз кхьей шиирди хийир гудач, мурад халкьдин къайгъу, адан руьгьдин дидар хьана кӀанда. РикӀел хуьн: гьикьван чун, чин къалуриз, астӀар чуьнуьхиз чалишмиш хьайитӀани, халкьдиз писдини хъсанди чара ийиз чида, руьгьдиз таъсириз тежер гафар, келимаяр, амалар лезги халкьди кьабулдач, я кьабул авурди туш.

И мукьвара, хайи чӀалан геле къекъвез, за са кьадар лезги ктабар, журналар, газетар гъилелай — тупӀалай авуна. Малум хьайивал, гьамга хьтин михьи лезги чӀал советрин девирдин эвел йисара чап­навай ктабра, туькӀуьрнавай эсеррин кӀватӀалра дуьшуьш жезва. Мисал яз, чна къенин лезги­ ктабрин чӀал М.М.Гьажиеван «Ли­те­ратурадин хрестоматия» (Даг­госиздат, 1940-йис), «Лезгийрин­ фольклор» (кӀватӀал туькIуьрайди — А.Гьажиев, 1948-йис), А.Фа­та­хо­ван «Хкягъай эсерар» (1955-йис), «Лезгийрин поэзиядин анто­­логия» (Даггиз, 1958-йис) кхьен­вай ва эсерриз баянар ганвай чӀа­­ларив гекъигин. Тек са чи кхьиз­вайбурун ва кӀелзавайбурун дикъетсузвиляй йисалай-суз лезги чӀал харчи жез хьанва. Иллаки эхиримжи йисара лезги чӀалаз гьич адахъ галаз такьазвай гафар гъанва. Бязи вахтара чапнавай эсерра, газетра ганвай макъа­лайра вегьей вил урус гафунал алукьзава. Месела, «Хизан къени хьайила» макъалада («Коммунист», 1989-йис, 1-февраль) чпиз лезги чӀала эвез авай «общество», «роль», «социальный», «гражданар» лугьудай урус гафар ишлемишнава. Гьа и нумрада ганвай «Ахлакьдин михьивал, марифатдин къенивал патал» суьгьбетда урус гафарин кьадар мадни къалин я. На лугьуди, урус гафар кутурла, лезги чӀал девлетлу жезва, ада макъаладин ери хкажзава.

Чун са чIавузни ягъалмиш тежен. Акси яз, ихьтин гафари лезги чӀал заланарзава, лагьай фикир кӀелзавайдавай кьатӀуз тежедайди ийизва.

КӀелуниз ва аннамишуниз иллаки асант лезги чӀал винидихъ къалурай «Лезгийрин фольклор» кӀватӀалда ганва. Гьейранарзавайди ам я хьи, А. Гьажиевавай­ неинки лезги литературадин чӀа­лан михьивал хуьз, миллетдиз хас, фикирдиз ачух ва акьулдиз дерин рахунарни хуьз алакьнава, гьакӀ кӀватӀалда халкьдин сивин яратмишунрин вири жуьреяр, абурун нугъатрин кьетӀенвилерни ганва. Гьайиф хьи, и ктаб алай макъамда Дагъустандин илимрин идарада ва Махачкъаладин Р.Гьамзатован тӀварунихъ галай ктабханайра тек экземплярар яз ама. Заз чиз, и ктаб лезги чӀалан чешне къалурзавай халис ядигар я. Ажеб жедай, Дагъустандин ктабрин издательстводи, адал амал авуна, ктаб цӀийи кьилелай чап хъувунайтӀа. Им абурун патай чӀалан месэлаяр гьялуниз кутугай жаваб жедай. Халкьдини сагърай лугьудай.

Алай девирда жуван чӀал кӀан хьун, адахъ тамарзу хьун лап тӀимил я. ЧӀалан къадир авай, вири халкьдиз чӀалан къадир чирдай савадлу муаллимарни лазим къвезва. Шад жедай кар ам я хьи, къе чи шегьеррин са кьадар мектебра, бязи училищейра, техникумра, вузрани кваз Дагъус­тандин чӀаларин, гьабурукай яз лезги чӀалан тарсар тунва. Ихьтин жавабдар кар чӀалан ариф­дар ­муаллимрин хиве тунвайди халкьди, диде-бубайри аннамишзава. Гзаф чкайра гьакӀ язни я. Амма бязи эгечӀунри рикӀик къалабулух кутазва. Тежрибадай аквазвайвал, са-са юлдашриз хайи чӀалан тарсар артухан кьве кепек къазанмишдай регьят рехъ хьиз, абур нивай хьайитӀани тухуз жедайди хьиз, асант кар хьиз аквазва. Нетижада шегьеррин са бязи мектебра, техникумра ва вузра чпиз хайи чӀалан методикадикай, литературадин къайдайрикай, фонетикадикай, морфологиядикай гьич хабарни авачир са кьадар муаллимар пайда хьанва. Абурун арада, урус чӀалан пешекарар яз, лезги чӀалан тарсар гузвайбур, цӀуд йисаралди илимдал машгъул хьана, мектебдин гьич къенни такурбур ава. Ихьтин муал­лимри хайи чӀалан тарсарал фикир желб авун ваъ, абурукай аялриз къурху гун мумкин я. Вижданлу инсанди вичиз кутуг тавур пешедин кьил кьадач, я масадавни кьаз тадач. Вучиз лагьайтӀа, хайи чӀал лезгийриз несилрилай­ гьалтнавай, са куьнихъни дегишиз­ тежер ядигар я. Ам галачиз лезги халкьди вичи вич гьиссдач. Мегер ада лезги чӀал халкьдин вири крара, вири къатара гьатнавайди гьиссдани? Килиг сад­ра, «чӀал» лугьудай гафуни вичи­ лезги жемятдиз гьи­кьван шадвал­ гъизватӀа: «чӀалал акьалтун», «чӀа­­лал атун», «аялдин чӀал», «ди­дед чӀал», «иервилиз чӀал авач», «вуч чӀал ава а ви ванциз» (С.Сулейман), «чIа­лар кхьин», «чӀалаз килигун», «чӀа­лахъ хьун», «чӀалав гъун», «са чӀалал рахун». Ада гьакьван пашманвални гъизва: «чӀал кьун», «чӀалаз килиг тавун», «чӀалар ахъа­юн», «хуьр чӀалал гъун», «чӀал атӀун». Чаз чир хьайитӀа, ибур чӀала гузвай шадвални пашманвал туш, абур лезги инсандин яшайишдин кьадарар, адан руьгьдин девлет я. Гьаниз килигна, ­девирдин истемишунри, лезги халкь вири сад хьана, дидед чӀалан векилвилиз экъечӀун, чӀалав мукьуфдивди эгечӀун истемишзава. РикӀел хуьн: лезги чӀа­лан чешмеяр лезги руьгьдин чешнеяр я.

Шайдабег  Мирзоев,

Дагъустандин гьукуматдин

педуниверситетдин профессор