Алай макъамда вилериз аквазвай ва инсанри мягьтелвилелди, наразивилелди сада-садаз тикрарзавай татугай гьакъикъат я – мус поликлиникайриз, больницайриз фейитIани, анра духтуррин кабинетрин ракIарихъ, азарлуяр кьабулзавай отделенийрихъ нубатдал вил алай начагъбурун дестеяр аквада. Вич-вичелай суал къведа: икьванбур гьинай я? Яшлубур тиртIа, низ къайгъу авай. Лап таза бицIекар гвай дидеярни, аяларни, жаванарни… Лап чIуру, пис азаррик начагъбур. Я Аллагь, аялрик ахьтин азарар (шекердин диабет, рак, рикIин, дамаррин азарар, чахутка…) гьинай ва гьикI акатзава? Им квехъ галаз алакъалу я?
И суалриз жаваб жагъурун патал за тежрибалу, фадлай медицинадин хиле кIвалахзавай духтуррихъ галаз суьгьбетарна. Зун патал тажублу кар ам хьана хьи, абуру вирида саки гьа са жуьредин себебрикай лагьана. Агьалийрик акатзавай азарар инсанди уьмуьрда вич тухузвай тегьердилай, яшамиш жезвай чкадилай, незвай шейэрилай, хъвазвай целай, жуьреба-жуьре вакъиайри, гьерекатри ийизвай таъсирдилай, гьар са кас вичин сагъламвилив эгечIзавай къайдайрилай ва гьакI ирсинай (яни бубайрилай, дидейрилай) къвезвай азаррилай аслу я.
Заз рагьметлу Нурдин Нурдинов духтур, республикадин онкологиядин диспансердин кьилин духтурдин заместитель хьайи регьимлу кас фадлай чидай. Чи арада рак азардик начагъбур йисандавай-суз гзаф хьуникайни ихтилат хьанай. Ада икI лагьанай: «Рак пара пис, фендигар азар я. Ада геждалди вичикай хабар гузвач. Алимри, тежрибалу духтурри тестикьарзавайвал, организмда ракдиз талукь ва чладавай эвелимжи чешмеяр гьамиша авайди я. Абурал чан гъизвайди руьгьдин гъулгъула (стресс) я. Гьикьван инсандин уьмуьрда гьа гъулгъулаяр гзаф хьайитIа, гьакьван азардикни звар акатда. Советрин гьукумат амачирла, вири уьлкве базардиз элкъвейла, инсанрин секинвал квахьайла, пакадин йикъан дурумлувилихъ, пайгарвилихъ инанмишвал амачирла, бедендин гъулгъула кутазвай вакъиаяр, крар, бедбахт дуьшуьшар гзаф хьана, абурухъ галаз начагъбурни».
Бедендин, руьгьдин гъулгъуладин са рак ваъ, маса азарарни (артериальный гипертония, атеросклероз, псариаз, миокарддин инфаркт, руфуна хирер хьун, потенция зайифарун, анорексия, депрессия, кичIевилин велвела) майдандиз акъудзава.
Гъулгъула. Ам вуч я, гьикI жезвайди я? Вири инсандин руьгьдиз винел патан гьерекатри, вакъиайри ийизвай таъсирдихъ галаз алакъалу я. Гъулгъула арадал атунин себебрик акатзава: жавабдар чIехи къуллугъ, хизанда муракаб, векъи рафтарвал, къалмакъал, маса инсанрихъ галаз чуьруькар, гьар жуьредин къурхуяр, гьялиз тежезвай четин месэлаяр, яшамиш жезвай ва кIвалахзавай чка дегишаруниз мажбур хьун, багъри кас рагьметдиз фин, хизан чара хьун, бедендив ял ягъиз тадай мумкинвал тахьун, гзаф вахтунда гужа, буржара гьатун, хаталувилик акатун ва маса татугай гьалар.
Гьа ихьтин нагьакьан гьалара чи инсанар Советрин Союз чкIайла, уьлкве базардин майдандиз элкъвейла, вири сад-садак какахьайла гьатна. Агъзурралди инсанар кIвалах авачиз, пакадин йикъан инанмишвал квахьна, хизан суьрсетдалди таъминардай мумкинвал амачиз, кIулал буржар алаз амукьна. Руьгь пайгардикай хкуддай мусибатдин маса агьвалатарни хьана. Нетижада, вишералди инсанар гъулгъуладик акатна. Акваз-акваз чIуру, пис азаррик начагъбурун кьадарни виниз акъатна.
Гъулгъулади инсан михьиз пайгардикай хкудзава, адан психикадиз чIуру патахъай таъсирзава. Эгер инсан мукьвал-мукьвал гъулгъула жедай агьвалатрик акатзаватIа, ихьтин гьалди адан вири органрал гуж акьалдарзава. Нетижада организмди вичин сагълам къуватар кьадарсуз харжзава, вири беден зайиф жезва, винидихъ тIвар кьунвай азарриз гегьенш рехъ ачухзава. Нервийрал звал къвезва, давление виниз акъатзава, инфаркт, инсульт жезва, къенепатан хейлин органриз чIуру патахъай таъсирзава. Гьа са вахтунда зиянлу микробри кьил хкажзава. Къенибурухъ абурухъ галаз женг чIугвадай такьат амукьзавач.
Гъулгъуладик акатай вахтунда инсандиз кьилди, вич-вичин дерт, гъам, кичIевал, къурху гваз амукьун меслятзавач пешекарри. Умуд квайбуруз, багърийриз дерт ахъаюн, четин месэла алудиз куьмек тIалабун ва я психологдин патав фин лазим я. ГьикI лагьайтIа, ара физ гъулгъуладик акатзавай инсанрин организм 40 процентдин усал, зайиф жезва. Вахтунда серенжемар кьабул тавуртIа, пис азаррик начагъ хьунни мумкин я.
Аялрин гьакъиндай лагьайтIа, тежрибалу педиатр Зумруят Аслановади лугьузвайвал, абурун чIехи пай азарар диде-бубайри чеб тухузвай тегьердилай, абурук квай синихрилай (наркотикар, ички, пIапIрус ишлемишун, сагъламсуз уьмуьр тухун, акатай вуч хьайитIани тIуьн) аслу я. Иллаки жегьил диде-бубайри и важиблу месэлайриз дикъет гун, гъулгъуладик акатдай гьерекатриз, крариз рехъ тагун ва сагълам уьмуьрдал машгъул хьун, вахт-вахтунда духтуррин, психологрин куьмекдикай менфят къачун чарасуз я. Алимрин, пешекаррин меслятрал амалзавай, чпин сагъламвилин гьакъиндай къайгъу чIугвазвай инсанри чеб, са рахунни алач, чIуру азарар акатуникай хуьда.
Нариман Ибрагьимов
