САРДАР АБИЛАН — 60 ЙИС
Сардар Абил (литературадин тахаллус) чи кIелзавайбуруз эхиримжи йисара акъатай ширрин “Гъетрен нур”, “Намус” кIватIалралди, 2014-йисуз Дербентда чап авур “Кьве дидедин хва” повестдалди машгьур я. Эхиримжиди урус чIалални чапнава.
Автор 2016-йисуз РФ-дин писателрин Союздизни кьабулна. Яни милли руьгьдин ирсиник ада тайин тир гел кутунвайди литературадин общественностдини тестикьарна. Чна а чIавуз, автор рикIин сидкьидай тебрикун яз, адан ктабдикай, “Уьмуьрдив ацIай эсер” кьил гана, рецензия кхьенай. Виче суьгьбетзавай тегьердал, ана къарагъарнавай месэлайрал, чIалан кьетIенвилерал, уьмуьрдиз ва вахтуниз хасвилел гьалтайла, повесть цIийиди, алай аямдин лезги гьикаятдиз цIийи руьгь, илгьам, адетар гъанвайди тирди къейднай.
Залай вилик и фикир ктабдин сифте гафуна хайи лезги чIалан рекье яргъал йисара кIвалахзавай РД-дин лайихлу муаллим-методист Зиятхан Надирович Къарахановани лагьанва: “Им неинки лезги литературада, гьакIни Дагъустандин вири халкьарин литературадани цIийивал я…
Куьн физвай рехъ дуьзди я. Квез мягькем сагъвилер, гележегда и повестдин кьвед лагьай пай кхьидай мумкинвилер хьурай, гьуьрметлу Сардар Абил!”
Агъсакъалдин алхиш вичин метлебдив агакьна: Сардар Абила кIелдайбурун вилик тIвар кьунвай ктабдин кьвед лагьай пай гъанва! Ам вичин объемдиз, яни къарагъарнавай месэлайриз, авунвай къейдериз, чIугунвай суьретриз, ишлемишнавай кьван тарихдин ва чи йикъарин вакъиайрин, тIебиатдин надир чкайрин, халкьдин сивин яратмишунрин — махарин, кьисайрин, тешпигьрин, дурумлу ибарайрин ва икI мадни маса такьатрин кьадардал гьалтайла, саки кьве сеферда артух я! Саки 600-700 чин…
ЦIийи эсердин кьилин игит Абид, автор вич хьиз, аямдин (ХХ асирдин кьвед лагьай пай, ХХI асирдин эвел) гьикьван четин ва муракаб, чпи неинки са чи халкьдин, гьакI вири дуьньядин халкьарин тарихда, кьисметра виликрай гьич фикирни тавур хьтин дегишвилер тур къаршивилерайни къаришмайрай итимвилелди, игитвилелди экъечIнава.
Афгъандин дяведай хтана, эвленмиш хьана, хизан арадал гъун патал Абида, хайи мукай — Дагъустандай экъечIна, Къазахстандиз, Мангышлакдин областдиз, Каспий гьуьлуьн а патаз фена, Шевченко, ЦIийи Узень шегьерра уьмуьр кечирмишзава. Ракъини кузвай кьураматрин юкьва, гаражрин къаравулвал ийиз, зегьмет чIугвазва. Гьа шартIарихъ галаз вичин свас, мектебдин муаллим, аялрин диде ФатIиматни вердишарзава. Ихьтин Абидарни ФатIиматар а йисара Къазахстанда цIудралди, вишералди авай…
Ингье гьа шартIара Абида вичин сусаз ва юлдашриз гузвай насигьат-тарс: “Пака хъсандиз яшамиш жез кIанзаватIа, къе вири четинвилерни, зегьметарни эхна кIанзавайди я”.
Амма санлай чи обществодик гьеле гьа чIавуз “ришвет” лугьудай буьтIруьк акатнавай. Пул арада гьат тавунмаз, са дердини я кIвалахал, я къуллугъдал, я маса хилера виликди тухуз жезвачир. “КIвалах кьацIайди ятIани, пул михьиди жедайди я”. Ихьтин гьакъикъатди руьгьдин михьивилин рафтар, алакъаяр кьулухъ язавай. Уьмуьрда тIарвилерни, дарвилерни, къакъатунарни гзаф жезвай. Пул таганмаз, ргар ци чин канвай факъирдиз духтурди ябни гузвач. Ихьтин инсафсуз рафтарвал Абидал неинки а яргъара, жуван ватандиз хтайлани, гагь ГАИ-дин патай рекьерал, гагь духтуррин патай больницайра, кIвалерин месэла гьялдайла, Дербентда гъвечIидалай чIехидалди вири чиновникрин патай аквазва.
Кас Дербентдиз хтана, кIвалер маса къачуна. Абурун чарар-цIарар туькIуьриз, йисар акъатзава. “Пака хъша, ахпа хъша” — кьилин лозунг хьанва. Пул це — гьа юкъуз! Хайибурни пул лугьудай гъуьлягъди агъуламишна, чеб-чпел элкъуьрзава.
Амма экуь ниятри чеб квадарзавач. “Садра кумукьайла, кумукьзавайди я, дурум гайиди четинвилерай экъечIна, вилик физвайди я, балаяр”, насигьат гузва вичин рухвайриз Гьуьруь дидеди — Абидан ирандидеди. Ам и эсерда кьиляй-кьилиз гьуьрмет, кIанивал мердвилелди пайзавай мегьрибан инсан я.
Инал, некIедиз аватна, чIемедин кIунтIалай хкадарна, дерин къапунай экъечIай хъипрекай кьиса лап кутугайди я.
Уьмуьрда имтигьанар гзаф я. ВикIегь хьун патал са къуватлувал тIимил я. Чирвилерни кIанда. Чебни — гьар са патай. Вичин вахтунда Алагир шегьерда тамарин майишатдин техникум куьтягьай Абида Махачкъалада филологиядин, Москвада юриспруденциядинни праводин хилерай кьилин образование къачузва. Вири уламра вич, женгчиди хьиз, бедендизни лигимарзава. Турникдал “солнце” авун, чене акъудун — ибур вири уьмуьрда адан кьвед лагьай пеше хьиз я. Гьа са вахтунда ам суьгьуьрдин дипломат, насигьатчи, шикилчи, суьгьбетчи, психолог, философни я. Гьавиляй гзаф рекьера гьам хуьруьнбуру, гьам яргъара авай чирхчиррини, милли месэлаяр гьялдайла гьатта государствойрин къурулушрини адавай куьмек къачузва.
“Перестройка” лугьудайда неинки Берлиндин цал, Варшавадин Договор чукIурна, гьакI СССР хьтин гужлу государствони тергна. Неинки халкьар сад-садавай къакъудна, гьакI хизанарни чукIурна. Муьгьуьббат, гьуьрмет, ихтибар кьуру гафариз элкъуьрна. Государстводин кьилиз политикадин жигьетдай акьалтIай буьркьуьбур, ачухдиз хаинвалзавайбур атайла, Мангышлакдинни ЦIийи Узендин, Къарабахдинни Бакудин, Чечнядинни Россиядин, Осетиядинни Гуржистандин, Украинадинни Молдовадин, Сириядин, Ливандин ва икI мадни маса мусибатар арадал гъана. Абид и вири мусибатрин шагьид, иштиракчи, абуруз вичин вилерай къиметар гуз алакьнавай хва я. Чечнядин бахчайра гатуз ял язавай Мангышлакдин 300-дав агакьна аялар залуквиляй акъудун патал Абида акьалтIай игитвал къалурна: са йифен къене, анай иниз атана, герек тир инсанар, машинар, самолетар жагъурна, аялар ва абурун муаллимар саламатдиз чпин ватандиз ахгакьарна…
Ислягь, дигай Ватан виринра — Дагъустандани, Москвадани, Нижний Новгороддани, Ростовдани, масанрани рэкетирринни угърийрин, бандитринни наркоманрин, алкашрин уьлегьандиз элкъуьрна. “Сардар — хуьряй экъечIна фена, Сирияда “цIийи дин” хуьзва лугьузвай алчахар гьикI туьретмиш хьана?” — дерт чIугвазва Абида вичин вири дугъри хуьруьнвийрихъ галаз санал.
Михьивал, паквал, хайивал, тахайвал, игитвал, хаинвал, кIанивал, такIанвал, вафалувал, вафасузвал… килиг, гьикьван четин суалар майдандиз атанатIа. Халисан пешекарар чпин пешейривай, кIвалахдай чкайривай, хизанривай, ахлакьдивай, ягь — намусдивайни къакъудна, дуьньяда са кепекдихъ къекъвезвай савдагарриз, тапан ички, чуьнуьхай суьрсетар, идан-адан мал, гъвечIи къиметрай маса къачуз, кесибар алдатмишиз, яргъал базарра маса хгуз, гьалалсуз девлетар кIватIиз алахънавайбуруз элкъуьрна. Идазни чи обществода “бизнес” лугьузва.
Гьа рекьера авайбуру Абидакайни хейлин дуьшуьшра менфят къачузва. Гагь Бакудиз, гагь Узендиз, гагь Стамбулдизни Измирдиз, масанриз базарриз физва. Амма руьгьди, ахлакьди, бубадинни дидедин, багърийрин тарсари, насигьатри, асул гьисабдай вичин инанмишвилерини ам хуьзва. Куьмек кIанз гьалтайбурузни гьахъвал хуьз куьмекзава. Инал Абидакай кьве дидедин ваъ, вири дидейрин хва, гзаф вахаринни стхайрин стха жезва! Виринра адахъ кIани яр ФатIиматни гала. ИкI, эсерда цIийи дагъви дишегьлидин — женгчидин къаматни арадал къвезва.
Куьрелди, авторди чи Ватандин, халкьдин тарихда эхиримжи саки 60 йисуз кьиле фейи вакъиайриз вичин жуьре къиметар ганва. Винидихъни къейднавайвал, им чи лезги гьикаятда гьелелиг тахьай хьтин эсер я. Гьа са чIавуз ада чи хайи чIалан дерин къатарни кардик кутунва. Кьисайралди, мисалралди, тешпигьралди, гуьзел шикилралди, рангламишдай такьатралди девлетлу чIал рахазва, тIимил-шимил вичин хайи яркIи нугъатни кваз. И карди эсердин халкьлувиликай, уьмуьрдиз хасвиликай лугьузва…
И йикъара Сардар Абила вичин 60 йисан юбилей къейдзава. И ктабни гьа вакъиадиз бахшнавайди я. Чна юбилярдиз вич агакьнавай дережаяр рикIин сидкьидай мубаракзава. Къуй ви къелем мадни хци, чIал верцIи, мурадар экуь яз, генани кьакьан аршарихъди рехъ давамардай бахт гурай!
На лугьузва уьмуьр туш са къугъунар,
Ана гьалтда бул дердерин вагъунар…
Амма рикIе къаст авайбур алмасдин
Са куьнивайни жериди туш юргъунар!
КъванатIани кьилел харар, тIурфанар,
Терсина физ, алатнатIан замана,
Ви рикIи ваз рехъ ачухна бахтунин,
Душмандихъни титаз чIуру гиманар.
Тади ийиз тамир жуван къелемдив,
Чарх заланди я лугьуз и алемдин.
Адаз едег яз, дуьзвилин пад хуьдай,
На женг чIугваз тур несилривуьтквемдиз!
КIани ярдиз къужахралди цуьквер гъиз,
Акур гьар са къузадизни хуш хъвер гъиз,
Бинеяр хуьх на бахтунин булахдин,
Хуьх несилриз, гьуьлуьн михьи гевгьер хьиз!
Ви рекьерал элди анжах дамахда,
Ваз тешпигь жез, вав агакьриз алахъда…
Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор
