За и макъала кхьидачир, амма… Чи обществодихъ “перестройка” лугьудайди галукьайдалай инихъ инсанрин, иллаки законрихъ инанмиш яз, абуруз муьтIуьгъбурун гъиляй гзаф затIар акъатна. Иллаки законрин гьахълувилихъ, абурун важиблувилихъ инанмишвал, идахъ галаз сад хьиз, вине авай гьукумдихъни ихтибарлувал зайиф хьана. Гила чун саки зур асирда, шакъадай акъатай гурлу вацI хьиз, гагь са, гагь маса пад ягъиз, авахьзава, къвердавай ятарни тIимил жезва, къуватни — зайиф.  Ганвай, гузвай зиянрикай, хьанвай магьрумвилерикай чиз-чиз, ва я течизни рахаз кIанзамач. ВацIуз вич гьуьлуьв агакьдатIани чизмач. Виликан багълар, салар, тамар баябанлухриз элкъвена, ерли ятар тахьай чкайрикай уьлегьанар жезва… Суа­лар къвезва: вацI шакъадай акъуд­дайла вуч кIанзавайди тир, вуч арадал атана, пака вуч жеда, вуч чна вилив хуьзва?..

Ихьтин суалриз жавабар гудай тешкилатар, къуватар гуя чахъ гьар са дережада  авачизни туш. Месела, гьа чи Халкьдин Собрание къачун. Законар кьабулзавай кьилин орган… Халкьдин Собранидин депутат — виридалайни артух вичиз халкьди гьуьрметзавай, ихтибарзавай, вичихъ далу акализ кIанзавай кас… “Депутат” гафуни ихьтин майилар арадал гъизва.

Амма гьакъикъатда чаз вуч аквазва?  Шумуд йисар я сечкичийри -халкьди, чи парламентдихъ инанмиш яз, адавай чи хайи чIалар хуьдай закон кьабулун тIалабиз. Эхь, чун кьадардиз тIимил халкьар я. Эхь, жуван хсуси руьгь, чин, адетар, медениятни эдебият хуьн патал чал лугьуз тежер хьтин четинвилер, зегьметар ацалтзава. Эхь, ихьтин ирс хуьн патал харжиярни гзаф кIанда… Советрин девирдин лап четин йисара и “куьлуь” хал­кьар, абурун ирс, асиррин руквадикай михьна, хуьн ва виликди тухун патал герек тир вири шартIар-мектебар, институтар, ктабар, газетар, радио, театр ва икI мадни арадал гъанай эхир!

Милли кIел-кхьин, гьарфар, ктабар арадал гъун патал гьихьтин нуфузлу рухвайрини рушари чпин чанарилай гъил къачуна! Гьикьванбур гьахъсуз жазайрикни, гужарикни, тикъетрихъ акатна! Н.Самур­ский, Гь.Гьажибегов, Дж.Коркмасов, С.Габиев, Т.Шалбузов, Р.Нуров ва икI мадни гзаф ксар… Абурун зегьмет, алахъунар, женг себеб яз, чав чи алфавитар агакьна.

Сифте яз Е.Эмин, И.Казак, Магьмуд, Батырай хьтин классикрин эсерар чпин милли чIаларал чап хьана, халкьарив агакьна. Чахъ, чи милли чIалар хьиз, милли газетарни, ктабарни, театрарни авайди чир хьана. Чал гьакI “дагъвияр” ваъ, “лезгияр”, “къумукьар”, “аварар”, “даргияр”, “лакар” ва икI мадни маса тIварар алайди, абуру санлай чи Дагъларин уьлкведин руьгь, къамат арадал гъизвайди ачухарна.

Дуьньядив СтIал Сулейманан, ЦIадаса Гьамзатан, Сукур Къурбанан, Абдула Мегьамедован, Абу­тIалиб Гъафурован, Хуьруьг Тагьиран, Расул Гьамзатован, Аткъаян, Агьмедхан Абубакаран, Муталиб Митарован, Юсуп Хаппалаеван ва масабурун сес агакьна. Яни ихьтин аршари чахъ гьакьван кьетIен чIа­лар авайди субутна. Гьелбетда, — чи государстводин кьилинди тир урус чIалан куьмекдалди. И чIал чи вири халкьар агудзавай чIехи алат я. Ам чна чирни ийизва.

70 йисалай гзаф вахтунда чи чIаларин илимарни герек тирвал виликди фена. М.Гьажиеван, Р.Гьайдарован, Уь.Мейла­новадин, Б.Талибован, А.Гуьлмегьамедован, цIудралди маса алимрин тIварари тарихда чпин чка кьуна…

Амма, вири хилерик хьиз, илимдикни, образованидикни, эдебиятдикни буьтIруьк акатиз башламишна. Майдандиз вири анжах пул­далди — нефсиниз  герек затIа­рал­ди ал­цумдайбур атана. Ахьтинбуруз  чIалар, литература, культура виридалайни багьабур тирди акунач. Савда жезвач лу­гьуз…

Ктаб кIелайла, чар кхьейла, халкь савадлу жезва лугьуз, а няметрин рекьер агализ гатIунна. Эхирни, килиг садра, чи Госдумади, адан гуьгъуьналлаз чи республикадин парламентдини чIаларин, культурадин гьакъиндай гьихьтин законар кьабулзаватIа. Чаз чи чIа­лар хуьдай законар кIанзавайла, и “савадлуйри” хуш аватIа” квез, чира куь чIалар, культураяр, Конституцияди квез а ихтияр ганва лугьузва. “Культурадин гьакъиндай” законда образованидин умуми идарайра милли чIалар, халкьарин этнокультурайрихъ галаз алакъалу предметар чируниз талукь пунктар ерли тазвач.

“Образованидин гьакъиндай” закондани милли чIалар мектебра, эгер а мумкинвал аватIа чирдай ихтияр ава лагьана къейдзава…

Лугьудайвал, гишиндаз фу кIан­­завай, адаз кIараб вегьезва. “Мез кIараб хьуй ви”, — виридалайни залан экъуьгъун я эхир. КIараб хьайи меци инсандиз гьикI къуллугъда?

Гьа и чIавуз “Культурадин гьа­къиндай” закондик чи республикада циркинин искусство виликди тухун, адан идараяр хуьн, гележегдани финансламишун истемишзавай пунктар кухтазва.

Дугъриданни, дагъвияр цIили­нин пагьливанрал ашукьбур я. Белки, чи депутатрикни муал­лимри­лай­ни, алимрилайни пара пагьливанар кватIа!? Тафават авач. Квасаярни бес кьадарда ава же­ди… Гьич тахьайтIа, майданрал халкь ал­датмишдайбур, пагьливандиз бугьнарар гудайбур герек жезвайди я. Чи адалатсуз девирда квасаяр чка-чкада пара хьанвайла, абур парламентдани, маса дережайрани хьун тажуб жедай кар яз амач.

Инал зи рикIел камалэгьли шаирди лагьай гафар хквезва: “ЧIалан важиблувал инсандиз хъсандиз чидай. Гьавиляй я уьлквейрин чапхунчийри, адет яз, чIалак хуькуьрдай, шегьеррин, магьлейрин, чкайрин тIварар дегишардай, милли чIал къадагъа ийидай…”

Я инсанар! — гьарай физва рикIяй, — бес чал чIалан гьакъиндай и “цIийи” законар илитIза­вайбур чи душманар яни!?.. Ибуруз чпи вуч атIана, вуч тазватIа аквазвач жал?!.

Асиррин тарихда чи халкьарал арабри — чпин, фарсари — чпин, туьр­квери — чпин ва икI мадни маса чIа­ларни илитIиз хьана. Чи хсуси кхьинар Алпан пачагьлугъдин девиррин къванерални яракьрал, маса имаратрал аламукьна. Амма адакай халкьдин художественный культурадин — газетринни журналрин, ктабрин, театрдин, кинодин, илимдин чIал хьанач. Чи бедбахтвални гьа кардикай ибарат тушни? Чун агудзавай кхьинрин чIал та­хьу­ни чун “куьлуьбуруз”, “тIи­мил­буруз” элкъуьрначни? ЯтIани асирра чи бубайри чIал хвена. Чи манийрани махара, лай-лайрани ишелра, мисалрани мискIалра а чIал амукьна.

Гила чун мад 300-400 йисан кьулухъди хъиязавани? Мад чаз лезгияр, аварар, къумукьар ваъ, дагъвияр, тIвар алачир, руьгь авачир къурабаяр лугьуз кIанзавани?

Амма чи хьтин милли маса республикайра халкьдин депутатар, общественностдин векилар, гьукумдарар чпин хайи чIаларин месэладив маса тегьерда эгечIзава эхир?! “Квез куь чIал хуш яни — тушни?” суал абурун рикIел къвезвач эхир!

Билбил куьлуь къуш я. Адаз  ви сес-мани ваз хуш  яни — тушни суал гайитIа, вуч жедатIа?

Тама лап куьлуь са гьашарат, гъвечIи кул-кус, векь-кьал терг хьайитIа, ана экологиядин мусибат арадал къведайди виридаз чида.

Бес чи “куьлуь” чIалар гужуналдини, хушуналдини терг авур­тIа, экологиядин гьихьтин мусибат арадал къведатIа, ни ахтармишна?  Ни вуч жаваб гуда?..

Гьа са чIавуз парламентди акьалт­завай несилар ватанпересар яз тербияламишунин гьакъиндайни законар кьабулзава. Вичин хайи чIал, культура, эсил-несил течирбуруз “ватан”, “виждан”, “таъсиб”, “жуванди”, “чаради” — манаяр  гьикI чир жедайди я?

Ватан дидедин лай-лайдилай, ада эчIязавай кьепIинилай башламишзавайди я лугьуда. Дидедин нек, дидедин чим, къужах, лай-лай гьикI такIан жедайди я? Диде та­кIан­да Ватан хуьдани?..

Бес хайи чIалар чирунив, хуьнив, виликди тухунив гьукум гъилевайбур, ихтибарлу ксар, япарни вилер лугьузвайбур акьван къарибадаказ эгечIунин сир вуч ятIа? Ватандин ЧIехи дяведин йисара милли чIаларал манияр лугьудай концертар гваз артистринни шаиррин бригадаяр  фронтовикриз мугьманвиле ракъурун, вири чIаларал махсус газетарни журналар акъудун, радиодин передачаяр тешкилун гьакIан буш къугъунар тир жал?..

Ваъ! Чина гила маса лидерар, сиясатчияр майданрал экъечI­нава… Маса жуьредин каналрай, чешмейрай миже кIватIзава… Маса тегьерда чи сагълам тамуз якIв язава… Хуьз? Бажагьат…

Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор