Тербиядин месэлайрай

Акьалтзавай несилдиз тербия гун алай аямдин жемиятдин важиблу везифа ва чи уьлкведин сиясатдин пай я. Ам менфятлудаказ кьилиз акъудунилай уьлкведин гележег аслу я. Демократвилин бинеяр авай правовой уьлкве туькIуьрун руьгьдин жигьетдай девлетлу, хиве жавабдарвал авай ва сагълам несил тербияламиш тавунмаз фикирдиз гъиз жедач. Аялриз агалкьунралди тербия гуни педагогрин, психологрин, социологрин ва диде-бубайрин са мураддихъ рекье тунвай кIвалах истемишзава.

Гьар са яшдин девирдихъ вичин кьетIен­вилер ва четинвилер ава. Жаванвилин яшни абурун жергедик ква. Им жегьил вилик финин виридалайни четин девиррикай сад я. Жаванриз тербия гунин кьетIенвилер адакай ибарат я хьи, аслу туширбур яз чалишмиш жезвай ва диде-бубадилай таяр-туьшерин кесерлувал артух яз гьисабзавай абуру чпин наразивал къалуриз башламишзава ва виридаз малум къайдайриз акси экъечIзава. И девир гьам аялар, гьамни диде-бубаяр патал заланди я.

Уьмуьрди къалурзавайвал, тербиядин кIва­­лах тек са аял авай хизанра четиндиз кьиле физва. И девир гьам йисалай-суз аслу туширбур яз чIехи жезвай аялар, гьам диде-бубаяр патал муракабди я. Аял гьихьтинди ятIани, адаз къимет гун ва ам кIан хьун диде-бубайрин кьилин везифа я. Адет яз, и девир чIехибуру заландаказ эхзава.

Аялдин къилихар 12  йисан яшдив агакьайла арадал къвезва. Виликан бицIек чIехи хьанвай касдиз элкъвезва ва ада аслу туширвал истемишзава. Беденда чпи чеб тухуниз таъсирзавай тайин тир дегишвилер арадал къвезва: себебсуз ажугълувал ва къарсатмишвал. ЦIикьвед йисан яшда авай касдиз «чIехиди» лугьуз жедач, гьа са вахтунда ам гъвечIи аялни туш. Диде-бубайри адан яшдин дегишвилериз гузвай фикирдилай аял вичив ва масадбурув эгечIзавай тегьер аслу я.

Асант тушир и девирда диде-бубай­­­ри­­ аялдин чIехи жезвай беденда арадал­ къвезвай ва гележегдани къведай де­гиш­вилерикай­ абуруз суьгьбет авун лазим я. Аял вич гиламаз чIехиди хьуниз гьазур хьана кIанда. И девирдай вири инсанар, гьа жергедай яз диде-бубаярни акъатайдан аял гъавурда тур.

Адет яз, 12 йис сифте муьгьуьббатдин яш я. Амма гормонрин рекьяй дегишвилер себеб яз, аялар бязи дуьшуьшра чпи хуш майилар ийизвайбурув чIурукIа эгечIзава. Рушарихъ чешнелудаказ гелкъуьнин чкадал гадайри гзаф вахтара ажугълувал къалурун мумкин я. Диде-бубайри гъавурдик кутунин суьгьбет кьиле тухуналди, ихьтин гьерекатрин вилик пад кьун важиблу я.

Са яшдилай масадал элячIунин девирдин (12-13 йис) лишанар ихьтинбур я:

 жаванди кIелунриз итиж хъийизмач;

 мукьвал-мукьвал низам чIурзава, чIе­хибурув гьуьрметсуздаказ эгечIзава ва ажугъ­­лувал малумарзава;

 комплексар ва вич-вичихъ инанмишсузвал арадал къвезва;

 вичи-вич четиндаказ гуьзчивал ийиз жедай тегьерда тухузва.

Акьалтзавай несилдиз жаванвилин яшда тербия гун чIехибур патал залан месэла­ я. Абуру сабурлувал хуьн, аялдихъ игьтияж авайла, адан патав жез чалишмиш хьун важиблу я. Жавандин ажугъдиз кинералди жаваб гана, адахъ галаз рахана, адан рикIик квай месэлайрай кьил акъудна, абур кьабулна ва гъавурда акьуна кIанда. ИкI авуртIа, аялдин 14 йис яш хьана ам мадни чIехи хьайила, чIехибурунни аялрин арада сад-са­дан гъавурда акьун тавунин «дагьар» жедач.

ЧIехи хьанвай гададиз ва я рушаз килигуналди, диде-буба гъавурда акьазва хьи, чпин велед аялвиляй акъатнава. 14-15 йис гьахълудаказ жаванвилин­ яш­дин кIукI яз гьисабиз жеда. БицIек вичихъ вичин­ алакьунар ва мурадар авай чIехи инсандиз эл­къвезва. Амма 14 йисан яшда авайдаз вичи-вич гьикI тухун лазим ятIа гьеле чизвач. Векъивал, са чкадал ацукьиз тахьун, вичин патав гвай ксар дегишариз кIан хьун, чIехибур чпин гъавурда акьун тавунихъ инанмишвал – гьа ихьтин ерияр жезва жегьил инсанрихъ. Ихьтин ерийри ди­къет гана кIани психологиядин месэлаяр арадал гъизва.

Яшдин вири дегишвилериз хцидаказ жаваб гузвай, чпин гуьгьуьлрал гуьзчивал ийиз тежезвай ва чIехибурухъ галаз дуьзгуьн рафтарвилер тайинар тийизвай аялриз «четин» жаванар лугьуда. Абуруз тербия гунин кIвалах гьа и яшда авай маса аялриз тербия гунин кIвалахдилай са куьналдини тафаватлу жезвач. КIанзавайди абуруз са тIимил артух дикъет гун я. ПIапIрусар чIу­гу­налди, эрекь ва наркотикар ишлемишуналди, закондилай  элячIуналди, 14-15 йисан яшда авай аялриз чпел дикъет желб ийиз­ кIанзава эхир. Абуруз барабар ихтиярар ва чеб виридаз гьисаба авай инсанар жез кIанзава.

Четин жавандиз тербия гунин кIвалах ада вич и тегьерда тухуниз таъсир ийизвай себебар тайинарунилай башламишна кIанда. Мумкин я, хизанда адан тереф хуьзвач, школадани намусдик хуькуьрзава ва инсан хьиз кьабулзавач. Четин жаванар вучиз пайда жезва ва и кардиз куь таъсирзава? Ингье себебар:

 вичивай хъсан алакъайрин чешне къалуриз тежезвай тамам тушир хизан;

 гьи месэлайрай хьайитIани диде-бубайрин гьамишан чуьруькар: хсуси рафтарвилер, пулдихъ галаз алакъалу месэлаяр ва икI мад;

 аялар чIехи жезвай вахтунда диде-бубайри абур мукьвал-мукьвал жазаламишун (гатун) ва идан нетижада жаванри патав гвайбуруз ажугълувилин рафтарвал авун;

 чIехибурун ва жаванрин арада гуьгьуьлдин рекьяй сад-садал рикI тахьун (привязанность);

 диде-бубайри аялдал лап кьадарсуз къаюмвал авун ва я абурал тIимил машгъул хьун (тербия тахьун).

Гьа икI, ихьтин нетижа хкудиз жеда: 14-15 йисан яшда авай жаванри чеб чIурукIа тухунин себеб абурун диде-бубайрихъ галаз алакъалу я. Асантди тушир и гьалдай экъечIиз психологри куьмекда — аялар хизанда тербияламишунихъ агалкьун хьанач эхир.

Гадайри ва рушари чеб тухузвай тегьер дегишарун патал гзаф вахт герек къведа. ЧIехибур а кардин гъавурда хьана кIанда хьи, тербияда дегишвилер яваш-яваш ва датIана арадал къведа. Психологди жавандиз вич-вичихъ инанмишвал ийиз чирда. Идахъ галаз санал, психологди жегьилдиз гьар жуьре хилера: образованида, искусствода, спортда  жуван ерияр къалурдай мумкинвал гузва. Герек атай дуьшуьш­ра кар кьетIдай къарарар кьабулунин карда абурун алакьунар артухарзава.

Къастунин кIевивал тербияламишун­ «че­­­тин» гадайрихъ ва рушарихъ галаз кIва­лахда важиблу хел я. Инсан вилик финин и девирда адак уьмуьрдин сагълам къайдадин вердишвилер  кутунихъни тIимил метлеблувал авач. Зиянлу хесетри жегьил вири патарихъай вилик финиз бажагьат хъсан таъсирда.

Акьалтзавай несилдиз тербия гун сада-сад эхи авунин (толерантность) гьаларихъ­ галаз сихдаказ алакъалу я. Жаванвилин яшда патав гвайбурун хъуьруьнри гуьгьуьлар чIуруникди жегьил «баррикадайрин» гьи па­та хьайитIани амукьун мумкин я. Къейд ийин­, маса касдив эхи ийиз тежедай тегьерда эгечIун милли, диндин, яшайишдин ва гьакIни гьаяйрин тафаватлувилерал бинеламиш хьун мумкин я. Школадин яшда винел патан акунрин, итижрин, хесетрин ва машгъулатрин кьетIенвилерикай таяр-туь­шерин патай хъуьруьнрин (ягьанатрин) себебар жезва.

Жаванрихъ сада-сад эхи авунин гьиссер тербияламишуни абурухъ масадалай аслу тушиз фикир-фагьум авунин, вичин фикирриз критикадин къимет гунин вердишвилер арадал гъизва. Абур аялрик кутунвай марифатдин ивиррал бинеламиш жезва. Образованида сада-сад эхи авунин гьиссер тербияламишун патал чешнеяр ишлемишун чарасуз я. И кар патал  классический литературадин эсерар ва фильмаяр ишлемишайтIа жеда. Суьгьбетрин жуьредин кIвалахдини менфят гуда. ГъвечIи яшдин школьникрин арада савадлудаказ мергьяматлувилин тербия гунин дережадилай 15 йисан яшда авай гадайрихъ ва рушарихъ­ толерантныйвал тербияламишунин кIва­лахда  агалкьун аслу я.

Акьалтзавай несилдиз тербия гунин  кIвалах гигиенадин месэлайрихъ галазни алакъалу я. Чна гьеле идалай вилик къейд авурвал, 12-далай 15 йисал кьван яшда авай аялдин беденда еке дегишвилер гьатзава. Гормонар садлагьана артух хьуни вири беденда дегишвилериз таъсирзава. Гьавиляй аялриз ва жаванриз гигиенадин бинейрикай физический тербия гун умуми тербиядин важиблу пай хьун лазим я.

Аялриз гигиенадин тербия гун муаллимрин ва диде-бубайрин гьазурлухвилин дережадилай аслу я. И месэлада школадин духтурди ва я медсестради куьмек гуда, вучиз лагьайтIа санитарно-просветителвилин кIвалах адан везифайрик акатзава. Гигиенадин тербиядихъ агалкьун хьун патал дуьзгуьн санитариядинни гигиенадин гьалар тешкилун, гьакIни жува-жув чешнелудаказ тухун лазим я. Аялар яшамиш жезвай кIвалин  санитариядинни гигиенадин гьалдал педагогвилин идарайри гуьзчивал тухвана кIанда. Ада истемишзавай вири къайдайриз жаваб гун лазим я.

Эхирдай къейд ийин: аялдихъ-жа­ван­дихъ галаз алакъаяр хуьн патал серфнавай гзаф кьадар вахтуни бязи дуьшуьшра хийир­ гудач. ГьикI ва вуч авун лазим ятIа суьгьбет авуналди, куьтягь тежедай туьгьме­тар ийиз ва насигьатар гуз жеда. Анжах и дуьшуьшда жаванвилин яшдин месэла гьялиз жедач. Тербия гузвайдахъ вичихъни аялдик­ кутаз кIанзавай ерияр хьайила, чIехи жезвай жавандиз куьмек гуз жеда. Аял кIан хьа­на, адан ван хьана, гъавурда акьуна кIанда. Гьич тахьайтIа и кар ийиз чалишмиш хьухь…

Нариман Мамедов,

журналист, педагог,

РД-дин культурадин лайихлу работник