ЦIийи ктабар

Девирдин четин уламра аваз садбуру йифиз-юкъуз са кап фу патал кIвалахзава. Масадбуру мадни пара мал-девлет гъилик ийидай рекьер жагъурзава. Ахьтин ксарни ава хьи, са куьнизни килиг тавуна, кьилел гьихьтин къазаяр атайтIани, гьикьван кIевера акIайтIани, ватандикайни халкьдикай фагьумзава, къелемдикай гапур авуна, хайи чилни чIал хуьзва. Гьа ихьтин къелем­эгьлийрикай тир чи тIвар-ван авай шаир, алай йисуз вичин 75 йисан юбилей къейд авур Муьзеффер Меликмамедован и йикъара Бакуда чапдай акъуднавай, «ЦIай алпанар — цIайлапанар» тIвар ганвай, гьар са цIарцIе ватандин тIал авай шииррикайни поэмайрикай ибарат кIватIал халкьдиз вичин руьгьдин ивирар, тарих, къадим чIал чирзавай, гьар са лезгидин руьгь гужлу ийизвай, тай авачир ктаб я лугьуз жеда. Са гафни авачиз, шаирдин женгчивилин поэзияди кIелдайбуруз виликан йисара хьиз мад кIевелай эсерда.

Ктабдиз хкянавайди дуьшуьшдин­ тIвар туш. Авторди и месэладин гьакъиндай­ кхьиз­ва: «Са шумуд йисара гьиссерин тIур­­­фан хьиз арадал атанвай и шииррин кIватIалдиз за «ЦIай алпанар — цIайлапанар» тIвар ганва. Вучиз лагьайтIа са береда чаз алпанар лугьудай. ЦIаяр хьтин викIегь алпанар. Гьайиф хьи, чавай и тIвар хуьз жезвач. ЛукIвилин къилихарни усалвилин ­къаяр акатнава чак. ЦIайлапанар хьтин лезгийрикай къайлапанар хьанва. Им чи тIал я. Ватандин, халкьдин тIал я. И тIал алудиз кIанз, чун алпанар тирди рикIел хкана, вав чи бубайрин чIални руьгь вахкуз кIанзава заз. Гьавиляй, чка атайла, чи къадим лезги гафар – алпан гафар кардик кутазва за. Им ктабдин кьилин кьетIенвилерикай сад я».

Маса кьетIенвал ктабдин «Ватандин тIал ава рикIе», «Элкъуьра зи лезгивал» тIвар ганвай кьилера халкьдин кьадар-кьисметдикай, дидед чIал рикIелай ракъуру­никай, жуввал квадаруникай къалабулух кваз кхьизвай шаирдин фагьум-фикирдин деринвални метлеблувал я. Халкь авай залан гьалар вири патарихъай хъсандиз аквазвай, ватандин гележегдикай фикирзавай, гьар са кьегьал лезгидик къалабулух кутазвай месэлайри вич секинсуз ийизвай шаирдин цIарар сузайриз элкъвезва:

Ватандин тIал ава рикIе,

РикI кIанда хьи эхиз жедай.

ГьатайтIани гьикьван кIеве,

Хва кIанда хьи чил хуьз жедай.

Шаирди халкьдихъ элкъвена кьегьалвилин тIвар, къадим тарих аваз ахвариз фин тийин, абур махариз элкъуьр тийин, «чун чахъ галаз кикIин тийин, агъзур патахъ чикIин тийин» лугьузва. «Чун санал тир, кьегьал тир накь, Жувал хъша, жуван халкь» лагьана адаз эвер гузва. ТIалар алуддай рехъ къалурзава:

Са хуьр санал тежез кIватIал,

ЧIуру я гьал, къати я тIал.

Чакай лезги хъижен патал,

Чаз кьегьалрин мелер кIанда.

Кьегьалрин мелер авун патал лезгивал, жуввал элкъуьр хъувуна кIанзава. ГьикI? РикIе авай кичI акъудна, лезгияр къудратлу халкь тирди, абуру гзафбуруз куьмек гайиди, Самурдин и пад, а пад чун чибур, хайи­бур тирди рикIел хкана, агатна, гьар са халкьдин куьмекни арха вич тирди кьатIана. Гьайиф хьи, чна гьелени и крар герек тирвал кьатIузвач. Гьавиляй шаирди куз-куз кхьизва:

Фикирдалди гьал амач захъ амандин,

ГьикI кьечIеда гафар авай сафар зи?

ТIал авачтIа халкьдин рикIе ватандин,

За гьикI кхьин, за низ лугьун гафар зи?

Шаирди и цIарара эцигнавай суалри кIелдайдав уьмуьрда вич вуж ятIа, ватанни халкь вучиз кIевера акIанватIа веревирдер ийиз тазва. Ктабда гьатнавай шиирар рикIик гъалаба квачиз кIелиз хьун мумкин туш. Ватан ва халкь вичин яратмишунрин кьилин тема тир шаирдин рикIин тIалдалди кхьенвай эсерри кIелдайдан къанажагъдиз екедаказ таъсирзава, ам вичин гележегдикай фикир ийиз мажбурзава. Вичихъ авай шаирвилин алакьунар девирдин кьилин месэлаяр, халкьдин дерди-гьал, гевилар ва умудар къалурунин, гьахъсузвилерихъ галаз женг чIугунин къуллугъда эцигнавай Муьзеффер Меликмамедоваз хайи халкьни ватан икьван кIевелай кIан хьунин себеб адаз чи тарих, чIал, къадим адетар, ацукьун-къарагъун хъсандиз чир хьун я. Гьавиляй адан ватандиз талукьарнавай шиирарни гзаф кесер авайбур я.

«Ватандин дерт чIугвазва за» шиирдиз вил вегьин. Чуьлдин юкьва текдиз амай къавахдихъ галаз суьгьбетди кIелдайдан рикIин гъал атIузва. Суьгьбетдин жанлувили, образрин къурулушди кIелдайдаз гьасятда эсерзава. Шаир вичин рикIе авай ватандин дерт вири лезгийрин рикIерани тваз алахъзава. Ада къавахдихъ элкъвена лугьузва:

…Ваз гатфари гузва къуват,

ХъуьтIер, къаяр алуд жедай.

Чаз са чIехи лукьман кIанда,

Чи чандай кичI акъуд жедай.

Вичин гьар са шиирда, гьар са цIарцIе халкьдин чандай кичI акъудиз алахъзавай­ шаирди лугьузва: «ТIвар хуьн халкьдин итимвал я, Хуьн тавурдаз ам чидач. Ватан тежен етимвал я, Ватан течир халкь жедач».

КьетIен хатI авай, датIана цIийивиле­рихъ ялзавай шаирдин лирикадини кIел­дай­ди гьейранарзава. Гьеле вичин «КIанидаз кьве виш мани» (Баку, 1998) ктабдалди чи муьгьуьббатдин лирикадиз цIийи фикирар, цIийи тешпигьарни гекъигунар, цIийи ритмаярни рифмаяр гъайи, сифте яз гьакIан ваъ, чIехи лезги муьгьуьббатдихъ гелкъвез алахъай шаирди хайи чIалан иервиликайни хцивиликай, хъуьтуьлвиликайни верцIивиликай, лишанлу ибарайрикайни къарши гафарикай бажарагъдалди менфят къачуна, кьетIен гьисс, везин кваз кхьенвай муьгьуьббатдин шиирри кIелдайдаз манийри хьиз таъсирзава.

Шаирдин муьгьуьббатдин чIалар лишанлу ийизвай кьетIенвилерикай сад ам я хьи, адан шиирра гъам-хажалатдин, сефилвилин гевилар авач. Муьгьуьббатдив агакь тавурлани шел-хвал тийиз, кIанивал багьаз кьазва. «Зун дерт чIугваз бахтлу я и дуьньяда, Вун бахтлу я, заз ихьтин ашкъ бахш авур» лугьузвай шаирди кIанивилин гьиссер даим вине кьуна кхьизва:

Лайих туштIа зун ваз тавар,

Мад вуч лугьун, яхъ маса яр.

Зун галачиз хьухь бахтавар,

Зи патай ваз дуьа жеди.

Ктабдин «Алпандин сисимар» тIвар ганвай эхиримжи кьиле икьван гагьди кIел­дайбурал санани дуьшуьш тахьанвай хьтин шиирар гьатнава. Шаирди Алупандин девирда лезги шиират гьихьтинди хьунухь мумкин ятIа фагьумнава ва вичин шиирра а девирдиз хас чIал ва ритм арадиз хкиз алахънава. Ибур шаирдин анжах вичин махсус фагьумрин бегьерар я. Санлай къадим алпанрин шиират маса саягъда хьунухьни мумкин я. Са гафни авачиз, алпанрин сисимрикай хуш къведайбурни жеда, а шиирар негьна «къундармаяр» я лугьудайбурни. Ингье хъсандиз фикир авуртIа, шиирар рикI алаз кIелна, абурукай мукьуфдалди веревирдер авуртIа, ана лезги руьгь, лезги аваз, лезги чIалан бине авайди кьатIуз жеда. Лугьун хьи, цIийивал гьасятда кьабулун четин я ва вирибуру ам сад хьиз кьабулун патал шумудни са йисар герек я. Къуй критикри, чIалан пешекарри чпин гаф лугьурай.

«ЦIай алпанар, цIайлапанар» Муьзефер Меликмамедован 29 лагьай ктаб я. Ктаб­­да цIудралди къадим ва цIийи гафар, гьакIни  кьилди  авторди  вичи  туькIуьр­навай 102 цIийи гаф гьатнава. Иер кIа­лубда аваз акъуднавай ктабдин редактор­ чи тIвар-ван авай шаир-журналист Седа­къет Керимова я.

Анна Гьасанбегова,

«Самур» газетдин мухбир