20-октябрдиз, Дагъустандин куль­­турадин ва чIаларин сува­рин­ вилик,  республикада­ «Да­гъустандин халкьарин чIа­ла­рал диктант» серенжем кьиле фена­. РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарай министерстводи образованидин идарайрихъ галаз санал тешкилнавай и серенжемда республикадин шегьеррин ва районрин агьалийриз иш­тиракдай ва хайи чIаларай чпин чирвилер ахтармишдай мумкинвал хьана. 

Махачкъалада хайи чIаларал диктант Дагъустандин государст­водин педуниверситетдин майдан­дал кьиле тухвана. Серенжемдин иштиракчияр РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарай министр­дин сад лагьай заместитель Арсен Магьмудова тебрикна. Ада рес­публикадин хайи чIалар хуьнихъ элкъуьрнавай серенжемрин ва­жиб­лувиликай лагьана.

«И сувар сифтени-сифте да­гъустанвийриз лазим я – жуван хайи чIал рикIелай ракъур тавун патал. Чи республика  Россиядин виридалайни гзаф чIаларин халкьар, миллетар яшамиш жезвай ре­гион я. Гьаниз килигна, жуван культурадин девлетлу ирс несилдилай несилдал агакьарун чи  хиве авай буржи я. Диктантдиз ийиз­вай итиж йисалай-суз артух ва серенжемда иштиракзавай ватан­эгьлийрин кьадар гзаф хьуни зун иллаки шадарзава», — къейдна Арсен Магьмудова. Адан гафаралди, республикада хайи чIалар чирун патал вири шартIар тешкилнава.

Малум хьайивал, ДГПУ-да кьиле тухвай серенжемда Дагъустандин государстводин дережадин 14 чIалан векилри,  санлай къачурла 200-далай гзаф ксари иштиракна. Абуру университетдин  2 факультетдин аудиторийра диктантар кхьена. Серенжем суварин къайда­даваз, гьа са вахтунда тешкиллувилелди кьиле тухун филологиядин факультетдин  декан, филологиядин илимрин доктор,  профессор, Руслан Гьажимурадович  Къадимова ва Дагъустандин филологиядин факультетдин­ (ФДФ) декан, филологиядин илимрин кан­дидат Омарова Зайнаб Салмановнади таъминарна.

Серенжемдин тешкиллувилин кIвалахрал машгъул тир ФДФ-дин илимдин кIвалахдай ва информатизациядай декандин заместитель Къазимегьамедова Фаина Исламовнади шадвилелди къейд авурвал, амай йисарилай тафаватлу яз, алай йисуз диктант но­гъай­ ва чечен чIаларин векилривайни кхьиз жедайвал шартIар тешкилнава.

«Чун и месэладал шаз расалмиш хьанай – а чIавуз чна гъвечIи халкьаринбур тир и чIалар фикирда кьуначир ва пешекарар гьазурнавачир, амма абуру серенжемда  иштиракнай. ЦIи чна виликамаз къайгъу чIугунва», — разивилелди къейдна ада.

Омарова Зайнаб Салмановнадихъ галаз хьайи суьгьбетдай малум хьайивал, ФДФ-ди и серенжем тухуз ругуд йис я.

— Зак иллаки еке шадвал кутазвайди вуч яни, — ина чIехи несилдин ксар гзаф ава. Эгер виликдай чаз  диктант кхьин патал гьар сад вичин кIвалахдал, кес­пийрал-дер­дий­рал машгъул инсанар татунихъай­ кичIез­вайтIа, гила и фикир кьилиз гьич къвезвач­. Вучиз лагьайтIа, чаз инсанрин патай авай еке итиж аквазва. Чи  факультетди 7 чIалай пешекарар гьа­зурза­ва. Къе лагьайтIа, чна 14 чIа­лал диктантар кхьизва. И кар патал университетдиз гьар жуьре­ районрай пешекарар атанва – и карди зун, хиве кьан, иллаки тажубарна. Мад са кар къейд ийин.   Квез чизва, эхиримжи вахтара гьар жуьре мярекатар гзаф тухузва. Амма и серенжем чна еке гьевесдивди, ашкъидивди тешкилзава, гьикI лагьайтIа, факультетдиз атай гьар са касдиз вичин хайи чIалал рахадай, къелем гъиле кьуна, дидед чIалал гафар кхьидай   мумкинвал жезва. Гьаниз килигна, йисалай-суз мярекат мадни итижлудаз, рикI шадардайдаз, руьгь тухардайдаз элкъвезва. Инанмиш я, чи чIаларин гележег экуьди жеда.

– Диктантрин текстер четинбур яни?

— Диктантар туькIуьрзавайбур чи факультетдин пешекарар я. Чна абур къимет патал ваъ,  хайи чIа­­лан алемдиз сирнавун па­тал­­ кхьизва. Текстер мектебрин 8-9-­­классра кIелзавай аялриз талукь программайринбур я. Лугьун хьи, иштиракчийри, кьарай кьан тийиз, чпин кIвалахрин нетижа­яр­ гуьзлемишзава. Абур РД-дин мил­­ли сиясатдин ва динрин крарай министерстводин ва ДГПУ-дин­ сайтра чапда. Инал къейд ийин­, тIвар кьунвай министерство чи факультетдин еке дуст я – анин векилри чна гъиле­ кьазвай ва хайи чIал, культура хуьнихъ элкъуьрнавай вири­ проектрин тереф хуьзва, куьмек­ гузва. И йисуз министерстводи дик­тантдин серенжемдин вири­ иш­тиракчийриз сертификатар гунин къайгъуни чIугунва. И кардай абуруз, кьилди къачуртIа, министр Энрик Селимович Муслимоваз заз кьетIендаказ баркалла лугьуз кIанзава.

– Эхиримжи йисара университетра милли чIаларин факультетриз бес кьадар  арзаяр татунихъ галаз алакъалу четинвилер арадал атанва. Куь факультетда гьалар гьикI я?

— Чахъ и жигьетдай кьитвал­ авач. 7 чIалан дестеярни тамам­даказ ацIанва. Чпин кьадар гъве­чIи тир халкьарикай рахайтIа, виридалайни хъсан гьалар  табасаранрин дестеда ава. Лагьана кIанда, и халкь гзаф активлуди я, абуру районриз физва, факультетдик экечIуниз гьевесламишзава, желбзава. Санлай къачурла, алай йисуз ФДФ-дик 56 жегьил (норма — 45 кас) экечIнава. Яни чна план артухни алаз тамамарзава.

– Куь фикирдалди, жегьилрин гьевес хуьн патал вуч авун лазим я?

— Заз инал лезги­ дес­тедикай лугьуз  кIан­­­­­за­ва.  Виликдай­, На­­ри­­ман­ Абдулмута­либов гьеле­  СтIал Сулей­ма­нан­ рай­он­дин кьил тир­ла­,  лезги дестедин сту­дент­рихъ­, амай вири­бурулай­ та­фа­­ватлу яз, муниципа­ли­тетдин патай кьилдин­ стипендия авайди тир. Исятда ам амач, амма,­ лезги­ халкьдин тешки­латрин къаришмишви­лелди, хъсандаказ кIел­завай­ студентриз куьмек гудай маса­ ­проектар майдандиз акъатзава. Ихьтин куьмек, гьелбетда, важиб­лу я.

– Мектебра хайи чIаларин тарсар тIимиларуни таъсирзавани куь кIвалахдиз?

— Гьелбетда, «винелай чарар» атайла, чи студентар ва муаллимар тади гьалда зи патав къведа­, веревирдер авун патал. Им, дугъриданни, четин месэла я. Ми­сал яз, шегьеррин мектеб­ра хайи чIалариз анжах 2 сят гузва – им лап тIимил я. Мисал яз, къунши Чечня республикада хайи чIал гьафтеда 5 сятда чирзава. Кавказ­дин маса милли регионрани гьакI я. Татарстанда лагьайтIа, 9-классда хайи чIалай имтигьан вахкузва ва адан нетижа вуздик экечI­дайла кваз кьазва. Чи рес­публикада и месэла лап татугай гьалда ава. Гьа са вахтунда, чи муаллимри йисалай-суз  «Йисан муаллим» конкурсра гъалибвилер къачузва. Яни, чIалал, пешедал ашукь пешекарарни чахъ ава, гьевеслу жегьиларни, амма…И месэладиз чIехи трибунайрилай фикир ганайтIа, хъсан жедай.

«Дагъустандин халкьарин чIа­ла­рал диктант» серенжем университетдин преподавателриз ва къуллугъчийриз пишкешар гуналди акьалтIна.

Жасмина  Саидова