Студент чIаварилай за хайи халкьдин тарихдиз итиж ийизва. Саки вири азад вахт, иллаки чIехи курсара кIелдайла, халкьдин тарихдиз талукь месэлаяр чириз алахъзавай. Анжах, гьайиф хьи, са чешмедайни, гьакI дагъустанви гьи тарихчидин ктаб кIелайтIани, анай чи халкьдиз талукь тарихдин дуьзгуьн делилар жагъидачир.
Эхирни чи вилериз 1994-йисуз акъатай «Кавказская Албания – Лезгистан» ктаб акуна. Баркалла ам майдандиз акъудай Гьажи Абдурагьимоваз.
Виш йисаралди неинки чи халкьдин материальный, гьакI адан руьгьдин девлетарни чара халкьариз кьисмет жезва. Халкьдин тарих адакай ачухдиз чуьнуьхзава.
Зи рикIел хъсандиз аламайвал, са ктабда кхьенвай: «Кавказдин Албаниядинни Европада авай Албания гьукуматдин арада са жуьрединни мукьвавал авайди туш». Амма, за фикирзавайвал, гьакъикъат масад я. Государствояр сад къадимлуди, сад гиланди ятIани, халкьарин бинеяр садбур я. Гьелбетда, пара вахтар-асирар алатнава ва чеб-чпикай мензилралдини яргъариз акъатнава. ЯтIани, ацукьун-къарагъун, алукIун, адетар, музыка ухшар я. Хуьрера хкатна яшамиш жезвайбуруз хайи чIал чизма. Агъадихъ за са шумуд мисални гъизва.
1960-йисуз Дагъустандиз Албания гьукуматдай чIехи мугьманар атана. Абур университетдизни фена. Студентрин уьмуьрдихъ галаз таниш хьана. Нянихъ мугьманрин гьуьрметдай чIехи концертни кьиле фена. Ам студентка Шамси Шамхаловади икI рикIел хканай: «…Эхирдай сегьнедиз экъечIна зани кьве лезги мани лагьана. Тамашачийри, иллаки албанвийри, зи манияр гзаф хушвилелди кьабулна ва абуру заз са шумудра сегьнедиз эвер хъувуна. Эхирни за албан чIалалдини са мани лагьана. Ахпа албанви мугьманрикай виридалайни яшлу итим фад-фад сегьнедиз хкаж хьана, зи кьилив атана. Зи хурудал къизилверекь янавай гимишдин санжах алкIурна: «Сагърай, Шамси, ви манияр гзаф хъсанбур я ва абур чи манийриз лап ухшар я», — лагьана ада шаддаказ».
1952-йисуз «Правда» газетдиз СССР-диз Албания гьукуматдин президент Энвер Ходжа атайдакай макъала акъатнавай. Макъаладихъ Энвер Ходжа лезги хуьре кIвалин къавал дагъви дишегьлидихъ галаз рахазвай шикилни гала: «Тажуб жедай кIвалах я – абуруз чеб гъавурда акьадай умуми чIал жагъана» кхьенвай шикилдин кIаникай.
Са сеферда Югославияда армиядин жергейра къуллугъ авур са гадади чпиз ана акур дуьшуьшдикай ихтилатна: «Дагъ квай са чкада, чи жуьредин кварарни гваз, лезгидал рахазвай рушар булахдал физвай. Чна абурувай «я рушар, куьн лезгияр яни?» лагьана хабар кьуна. Абуру «лезгияр вучтинбур я?» — лагьана жаваб хгана.
1983-йисан мартдин вацра зун турист яз Грецияда хьана. Ана туристриз къуллугъзавай автобус гвайда гьамиша магнитофондай чпин музыка кутадай. Дагъустандай фенвай туристар 30 кас кьван тир. Автобусда авай кьве греквидизни (шофер ва белед) пуд лезгидиз хуш тир а иер музыка. Амма автобусда авай муькуь халкьарин векилри гьар сеферда маса музыка кутун тIалабдай.
Лезгийриз грек музыка гзаф хуш хьунин себеб неинки а музыкадин хъсанвилихъ галаз алакъалу я, ида чи халкьарин мукьвавилин патахъайни шагьидвалзава.
Гьа икI тирди са шумуд йисалай чи баркаллу алим Я.Яралиева лезги чIал бинедиз къачуна кIелай (дешифровка) Фестдай жагъай дискдал алай кхьинрини, маса кIвалахрини ачухдиз субутна.
Алмас Ахцегьви
