Хуьре мискIин эцигзава, адан имамни (хуьруьн фекьи) тайинарнава лагьай хабарди Мегьарамдхуьруьн райондин Хтун-Къазмайрин гзаф агьалийрин гуьгьуьлар ачухарна. Мадни, хуьруьн куьчеяр, къир цана, туькIуьрзава, исятда Приморскийдиз физвай шегьредилай мектебдал кьван рехъ туькIуьрун гъиле кьунва, ахпа «Хтунрин вагзалдилай» — ракьун рекьелай клубдал кьван куьчеда къир цада, гуьгъуьналлаз хуьруьн юкьвай физвай виридалайни яргъи куьче чешнелудаказ туькIуьрдайвал я лагьай хабарри жемятдик генани руьгь кутуна.

Хуьруьнвийрикай шаклу жедайбурни хьана. Ваъ, мискIиндин патахъай ваъ, куьчеяр туькIуьрунал шаклувална: «Яда, я хва, абуруз ви хуьруьн куьчеяр аквазвайди яни? Ви гьалдикай ни хабар кьазвайди я, чпин дердияр амаз? Хъуьредай ихтилатар ийимир», — лагьанай бязибуру.

Амма зун хуьруьн куьчеяр къайдадиз гъидайдахъ инанмиш я. Вучиз лагьайтIа, и кардихъ галаз алакъалу яз вичихъ бес кьадар пулдин такьатар авай хуьруьнви са карчидин тIвар кьазва. Урусатда адахъ эцигунардай вичин карханаяр ава. Ада хуьруьз исятдани куьмекар гузва, хуьруьнви са жерге жегьилар (намуслудаказ зегьмет чIугуна, чIехи мажиб кIанзавайбур) вичин карханада кIвалахдалди таъминарнава.

Инанмиш я, Хтун-Къазмайрал мискIинни жеда. Икьван чIавалди са гьи хуьре ятIани эцигиз башламишай Аллагьдин кIвал зцигна акьалтIарнач лагьай ван зи япарихъ галукьнач. МискIин государстводи ваъ, жемятди, гьикьван кесиб яз хьайитIани, эцигзавай дарамат я. ЧIехи пай — варлуйрин куьмекдалди.

Алай девирда, государстводихъ вичин идеология амачирла, пул, девлет вири мес­элайра кьилин уьлчмедиз элкъуьрнавайла ва «къизилдин дана» (золотой телец) гъуцран чкадал эцигна, адаз ибадат ийизвайла, къе чаз инсандикай инсан авунвай руьгьдин къайгъударвал ийизвай гужлу, кесерлу са къуват  аквазва: дин. Инсандин сагъламвал кIаняй акъудзавай, гележег шаклуди ийизвай муракабрив ацIанвай къенин девирда диндихъ авай психотерапиядин къуват чIехиди я. Къе чакай манкъуртар, руьгьсуз лукIар хьунин вилик пад кьазвайди гьа дин, Аллагь-Таалади къалурнавай рекьеваз фин я.

Инал заз виридалай гьахълувилин, социализмдин, гьа са вахтунда атеиствилин общество хьайи чи уьлкведа государстводин документ хьайи «Моральный кодекс строителя коммунизма» рикIел хкиз кIанзава. Ам гьатта КПСС-дин Уставдик кутунвай. Аквазвайвал, атеистрин Кодексда къалурнавай кьилин ивирарни Къуръанда, Инжилда къалурнавайбур гьа сад хьтинбур я. Инал инсанрин обществода кар алайди ивирар я: ягь, намус, инсанвал, мергьяматлувал, руьгьдин девлетар.

Зун диндин фанатик туш. Гьелбетда, чирвилер ва мад сеферда чирвилер, илим инсаният вилик финин кьилин зурба къуват я. Амма чаз аквазва эхир чи просвещение, кIелунрин къурулуш гьи гьалдиз атанватIа. Иллаки ахлакьдин, марифатдин тербиядин месэлайриз бес кьадарда фикир гузвач. И карда дин вилик акатнава. Амма акьалтзавай несил тербияламишун кьилди диндин хиве тун дуьз туширдини чир хьана кIанда.

Гьа икI, шегьредилай Хтун-Къазмайрин тамам тушир юкьван образованидин мектебдиз физвай рехъ (кьве виш метр кьван аватIа…), къир цана, туькIуьрнава. Хуьруьнвийри лугьузвайвал, инсанар тIимил къекъвезвай и рехъ ваъ, хуьруьн юкьвай физвай, гзаф кIвачик квай куьче туькIуьрнайтIа, хъсан тир. Инсанри лугьузва: «Им гьакI са тIвар патал, «для галочки» авунвай кар я». Амма, гьар гьикI ятIани, баркалла. Хъсан кар я. Анжах къе мектеб вич гьи гьалда ава?

Эвелни-эвел къейд ийиз кIанзава хьи, гьамиша хьиз, алай йисузни Хтун-Къаз­май­рин мектебда кIелунрин цIийи йисаз гьазур х­ьунин, ремонтдин кIвалахар виридалайни вилик кьилиз акъудна, акьалтIарна. И кар патал райондин образованидин управлениди герек вири материалар чара авуна. Ремонтдин кIвалахар муаллимрин къуватралди тамамарна. Амма им ана аялриз чирвилер къачудай, муаллимриз менфятлувилелди кIвалахдай гилан аямдин шартIар ава лагьай чIал туш. И жигьетдай Хтун-Къазмайрин мектеб чирвилерни тербия гунин карда районда кьулухъ галамукьзавачтIани, къенин аямди, чи госу­дарстводин сиясатди истемишзавай шартIар тешкилунал гьалтайла, кьулухъ галамукьзавай, къалабулух кутазвайбурукай сад я. Зи гъавурда дуьз акьун ва гьахъвал патал къейд ийин: им райондин гьукумри и мектебдин месэлайриз фикир гузвач лагьай чIал туш.

Хтун-Къазмайрал лагьайтIа, мектебдин цIийи дарамат эцигунин месэла 30-35 йис идалай вилик арадал атана. Алай вахтунда, кIелзавай аялрин кьадардал гьалтайла, 9-классдал кьван тарсар гузвай мектеб районда авай юкьван образованидин 7-8 мектебдилай чIехи я. 1-классдиз гьахьзавай аялрин кьадарни къвердавай артух жезва. ГьакI хьайила, эгер хуьруьн аялрин гележегдихъ кьуру гафаралди ваъ, гьакъикъатдани рикI куз эгечIзавайди ятIа, абуруз дерин чирвилер гуз жедай гилан аямдин шартIар авай мектебдин цIийи дарамат эцигуникай фикирна кIанда. ЦIинин йис Хтун-Къазмайрин мектебдин юбилейдинди я. Ам Ватандин ЧIехи дяведин къизгъин 1943-йисуз арадал атана. Школадин сад лагьай муаллимар Залму Тарикъулиева ва Ханагъа ТIалибова хьана. И цIарарин автордиз гьарфар, гафар кхьиз-кIелиз чирайди садрани рикIелай тефидай Залму муаллим, урус чIал – Фаина Павловна, тарихдин тарсар гайиди Абидин Нисрединович я. ЧIехи гьуьрметдивди, гзаф разивилелди за абурун тIварар кьазва.

Дяведилай кьулухъ, 1950-йисуз, колхоздин куьмекдалди 4 классдин сифтегьан мектеб патал муаллимрин кабинетни галаз 5 кIвалин дарамат эцигна. Накьвадин керпичрикай эцигнавай куьгьне, сур хьанвай гьа и дараматда къе 9 классдин умуми образованидин школади кIвалахзава.

ШартIарикай лагьайтIа, зун гьатта ктIан­вай къаварикай, полрикай, ракIар­ри­кай, ина авачир маса чарасуз крарикай­ рахазвач. АкьалтIай наразивал гъизвайди­ тарсар тухузвай, демекдив гекъигиз жедай, гъил хка­жайтIа, къавув агакьдай кьван аскIан, гзаф къулайсуз са классдин кIва­ликай я. Цлал алкIурнавай доскадинни школьникрин партайрин арада кьве метр хьайитIани мензил хьана кIандачни? Заз чидач, ина тарсар тухудай ихтияр санэпиднадзордин къуллугъди гьикI лагьана гузвайди ятIа. Аквар гьаларай, Хтун-Къазмайрин мектебда тарсар пуд сменада тахьун патал.

Кар ана ава хьи, РФ-дин Президент В. Путина гьеле 2021-йисуз школайра 3-смена тахьунин тапшуругъ ганай. Министр Сергей Кравцова 2022-йисан сентябрдиз хиве кьунай: школьникриз 3-смена жедач. Росстатдин делилрай, 2022/23-кIелунин йисуз 3-сменада кIелай гьич са аялни хьанач. Ингье, «Ведомости» изданиди хабар гузвайвал, министерстводин кIвалахдин нетижаяр кьур апрелдиз хьайи коллегиядал министр С.Кравцова къейдна: «3-смена терг авуна. Гила чна 2-сменадикай веревирдер ийизва». Уьлкведин вири школьникри анжах са сменада кIелун патал?

Имни алакьдай кар я, эгер 3 сменадин месэла Хтун-Къазмайрин мектебда гьялай къайдада гьялун хьайитIа. Тарсар тухуниз ерли виже текъведай чкайра чирвилер гуз хьайитIа.

Ихьтин маса карни­ ава. 3-сменадин тарсар ина нянихъ 8 тамам жез 5 декьикьа амаз куьтягь жезва. «Нянин школада» кIелзавай аялри тарсар гьикI кьабулдатIа, абурун сагъламвилиз гьи жуьреда таъсирзаватIа виридаз чида. Ахпа зулухъни гатуз мичIи куьчеда кьарни ава, кьадай кицIерни. Гьахъ ла­гьайтIа, кицIер тIимил хьанва, абурун чка­дал гила чакъалар акъатнава. Хтун-Къаз­майрал, Тагьирхуьруьн-Къаз­майрал, Са­мурда (тамун­ патав гвай хуьрер) ча­къал­ри инсанрал гьужумна, кIасай дуьшуьшарни хьан­ва­. Гьавиляй чпин аялрин са­ламатвиликай фи­кир­завай ди­де-бу­бай­­рин­ тIалабуналди 3-смена­ тахьун патал­ и бегьем шартIар авачир чкадикай класс авунва. Маса чара хьанач. 1950-йисуз эци­гай сифтегьан мектебдин классрин 4 кIва­лел 73 йисан вахтунда, умуми образованидин кIуьд йисан мектеб хьайила, дараматдихъ тарсар тухудай тек са кIвал гилиг хъувунай! Нетижада къе кьве више­лай гзаф ученикар (13 комплект) патал са бубат шартIар авай классрин вад кIвал ава. Школадин гьалар хъсанарун патал мумкинвилер авай хуьруьнвийри чпелай алакьдай куьмекар гузва. Сада цIийи дакIарар кутуна, масада, мягькем жугъун чIугуна, мектебдин мулк кIевирнава, муькуьбуру, герек тадаракар къачуна, куьлуь ремонтар авунва. Спонсорар Агьмедов Лазар, Агьмедханов Латиф, Алибегов Къазибег, Магьамдалиев СултIанмежид, Къарабегов Руно, тIварар гзаф кьаз жеда – вири санлай 21 кас. Амма ина цIийи мектеб эцигунин чарасузвал ава. Им спонсоррилай алакьдай кар туш.

Мектебдин цIийи дарамат эцигун тIа­лабзавай агьалийри лугьузва хьи, «садбуру, вири месэлаяр гьялна, школайра «чими туа­летар» туькIуьрун истемишзава. Бес чибур аялар тушни? Чи аялар амайбурулай квелди усал я? Виликдай вири школаяр гьа сад хьтин шартIара авай. Къе вучиз икI хьанва? Чи аялриз юкьван жуьредин хьайитIани шартIар туькIуьриз жедачни?».

Мектебрин месэладикай рахадайла, къунши Тагьирхуьруьн-Къазмайрин хъсан та­рих авай юкьван мектеб пис гьалда авайдакайни талгьана жедач. Ам республикада чешнелубурун жергедани хьайиди я. Алатай асирдин 30-йисарин сифте кьилера накьвадин керпичрикай эцигай дарамат гила чкIидай гьалда ава. И гьалда ам гьеле 90-йисара авай. Месэла прессадани къарагъарнай. Разивилелди къед ийиз кIанзава, и кардикай хабар авай Низами Эмирович Къазиева, вич министрвиле тайинарайвалди, гьасятда тади куьмек гана: са куьруь  вахтунда ада Тагьирхуьруьн-Къазмайрин мектебдиз вири къулайвилер авай сборно-щитовой дарамат эцигна. Министр ина типовой, гилан аямдин мектебдин дарамат эцигунин къайгъуйрик хьана. Н.Къазиев къуллугъдин рекьяй хкаж хьана. Амма республикада девирар, шартIарни дегиш хьанай.

ЦIийи мектеб эцигунин месэла райондин кьиле авайбуру фадлай къарагъарнавайди я. И кардин патахъай мектебдин директор Гьуьсен Ибилкьасумова чарар-цIарар гзаф кхьена, Махачкъаладай комиссияр къвез-хъфена. Ингье и мукьвара РД-дин образованидин ва илимдин министерстводай нубатдин сеферда комиссия атанвай. Ведомстводин векилриз чпин вилералди акуна, ина, тIвар-ван авай, амма я халис спортзал, я актовый зал авачир мектебди гьихьтин шартIара кIвалахзаватIа. Гьа са вахтунда и мектебда кIелзавай аялри гьар йисуз респуб­ликадин олимпиадайра сад лагьай чкаяр кьазва. Куьгьне туьквен цIийикIа тукIуьр хъувуна, спортзалдин ухшардиз гъанвай чкада физкультурадин тарсар тухузвай мектебдихъ гьа и рекьяйни хъсан нетижаяр жезва. Къейд авун кутугнава, гьа и школадин физрук, СССР-дин спортдин мастер Сефедин Эфендиевича (алай вахтунда ам пенсияда ава) тарсар гайи, кьуршахар кьаз чирай гьа и мектеб акьалтIарай жегьилрикай Европадин, СССР-дин, союзный республикайрин чемпионар хьана. Инал заз винидихъ лагьай гафар тикрар хъийиз кIанзава: «Бес чибур аялар тушни? Чи аялар амайбурулай квелди пис я?» Эхь, чибурни гьа амайбур хьтин аялар я, бажарагъу я. Гьабурни, амайбур хьиз, къенин­ девирдин истемишунрихъ галаз кьадай шартIара кIелуниз лайихлу я.

Гьам Тагьирхуьруьн-Къазмайрал, гьам­ни­ Хтун-Къазмайрал цIийи мектебар эцигдайдак умуд кутаз кIанзава. ГьикI лагьайтIа, Да­гъустандин регьбер Сергей Меликова­, гьа­къи­къатдай аквазвайвал, образование­ ви­лик­ тухун, мектебрин гьакъиндай къай­гъу­дарвал авун вичин кьетIен гуьзчивилик кутунва. Эхиримжи пуд йисуз чи рес­публикада цIийиз эцигнавай, цIийикIа туь­кIуьр хъувунвай ва капитальнидаказ ремонтнавай кьван мектебар мад са регион­дани авач. Алай йисуз республикада 106 цIийи мектеб ва аялрин бахча эцигун, цIийикIа туькIуьр хъувун пландик кутунва. Образованидин икьван объ­­ектар чина сад­рани эцигайди туш. Мукьвал йисара Да­гъустанда мадни гзаф мекте­бар эцигун фикирдиз къачунва. И цIийиз эцигзавай объектрин жергеда Тагьирхуьруьн-Къазмайрин ва Хтун-Къазмайрин мектебарни жедайдак умуд кутазва. ГьикI хьи, Сергей Меликован тIалабунрив Кремлда, Федерациядин Советда, федеральный дережадин министерствойра гьуьрметдивди эгечIзава. Адаз сад­рани «ваъ» лугьузвач. КIанзавайди и хуьрерин аялри гьихьтин четин шартIара кIел­заватIа, Сергей Алимович хабардар авун я.

P.S. Хтун-Къазмайрал цIийи мектеб эци­гуник чна анжах умуд кутазвайла, ина мискIин, яргъал-мукьвал, эцигна куьтягьдайдахъ чун инанмиш я: эцигунар яваш-явашдиз вилик фида. Садакьаяр гудайбурни пайда жеда. МискIин Аллагьдин кIвал я. Тикрар хъийизва: им ахлакьдин, марифатдин жигьетдай къе жемятдиз герек, хъсан кар я. Яраб уьмуьр, общество вилик тухудай чешме тир мектеб мус эцигдатIа?!

Кар ана ава хьи, вири дуьньядин политикри пак тир дин, Аллагьдиз ибадат авун чпин итижар хуьдай идеологиядиз фадлай элкъуьрнава, информационный дяведа ам яракь яз ишлемишзава, инсан акьалтIай аслувиле твазва, адан къанажагъ чпиз муь­тIуьгъарзава. Общество патал зарарлу ихьтин чIуру идеологиядин аксина гилан аямдин мектебда гузвай чирвилерни тербия авачиз акъвазиз жедач.

Дагъустанда 90-йисара кьиле фейи къурхулу вакъиаяр рикIелай алудна виже къведач…

Абдулафис Исмаилов