Тежер хьтин игитвилерин сагьибар

Эхиримжи цIуд йисан девирда дуьньядин майданда фикирдизни гъиз тежер хьтин дегишвилер кьиле физва. Со­вет­рин Союз чукIурайдалай гуьгъуьниз алемдин иесивал ийиз гатIунай империалистрин вилер михьиз алахьна, нефсерин бандар ачух хьана, чпиз кIанивал тийизвай­ государствойрал бомбайрин хар къурна, масадбур къадагъайрин къадакьра туна. Ихьтин ва жуьреба-жуьре государствойрин­ арада сиясатдин алакъаяр квахьзавай, къвердавай къизгъин жезвай гьалара Россиядин Федерациядин Президентди ва гьукуматди тайин тир серенжемар кьабулна. Кьилинди, уьлкведин Яракьлу Къуватар алай аямдин ва вини дережадин техникадалди таъминардай рекьер ва финансар жагъурна, и важиблу, метлеблу кар агалкьунралди давамарзава.

Яракьлу Къуватрин лап кар алай кьушунрик гьавадин дяведин кьушунар акатзава. Саки гьар йисуз Москвадин областдин Жуковский шегьерда, «Кубинка» авиабазада уьлкведин «гьавадин лекьерин» лайихлувилер къалурзавай мярекатар теш­килзава ва тамашачийри чи летчикри идара ийизвай «Небесные гусары», «Русские Витязи», «Стрижи» тIварар ганвай реактивный Су-27, Су-34, МиГ-29 самолетар гьалзавай тегьердал гьейранвалзава. Ихьтин авиашоуйри чахъ гьар са душмандикай Ватан хуьдай къуватар авайди успатзава ва инсанрин рикIериз архайинвал, секинвал гъизва.

Гьар йисан августдиз Россиядин Федерацияда Гьавадин дяведин  къуватрин югъ къейдзава. Са шумуд йис идалай вилик уьлкведин яракьлу кьушунрин лап кар алай и къурулушда цIийивилер туна. Россияда гьавадин дяведин ва гьавадинни бушлухрин (космический) оборонадин кьушунар сад авуна, РФ-дин гьавадин бушлухрин къуватар арадал гъана. РФ-дин оборонадин министр Сергей Шойгуди хабар гайивал, цIийи къуватар арадал гъунин макьсад уьлкведин гьавадин бушлухрин къурулуш лап вини дережадиз акъудун ва хъсандиз хуьн я. Ида кар алай са шумуд месэла гьялдай мумкинвал гузва. Кьушунар вилик тухунин рекьяй военно-технический сиясат туькIуьрунин жи­­гьетдай жавабдарвал артухарда. Гьавадин бушлухрин хилен важиблу месэлаяр гежел тевгьена гьялда. Кьушунар карда ишлемишунин менфятлувал хкажда ва галай-галайвал гьавадин бушлухрин оборонадин къурулушар вилик фин таъминарда. Россиядин кьушунрин цIийи къуватрик гьавадин дяведин къуватар, гьавадин ва ракетрин къурулушриз акси оборонадин кьушунар ва гьакIни бушлухрин кьушунар акатзава.

Бушлухрин кьушунри чпик кутазвай умудар кьилиз акъудзава. И карни­ Россиядин ВВС-дин авиациядин дестеди Си­риядин гьукуматдин кьушунриз чи уьл­кведа къадагъа авунвай ИГИЛ-дин (РФ-да къадагъа авунва) кьушунрихъ галаз дяве авунин карда куьмек гайи тегьерди тестикьарзава. Ингье гила­ Донбассдин республикаяр Украинадин мил­лет­базрикай, фашистрикай азад авунин мах­сус­ серенжемда абуру тежер хьтин игитвилер къалурзава. Гьа са вахтунда кьушунри датIана уьлкведин вири сергьятар тирвал цава къаравулвал чIугвазва. Лугьун ла­зим я хьи, Россиядин гьавадин бушлухрин кьушунри военный махсус серенжемда гьа сифте йикъалай иштиракзава. Корея­дин халкьдиз азадвал гайи женгерилай  гуьгъуьниз им Россиядин гьавадин кьушунри сад лагьай сефер я гзаф кьадар самолетар, вертолетар гваз дяведин серенжемда иштиракзавайди. Абуру кьетIен викIегьвал, дирибашвал, жуьрэтлувал къалурзава. РФ-дин Ка-52 («Аллигаторар») ва Ми-28 («Йифен гъуьрчехъанар») вертолетар дуьньяда лап хъсанбур яз гьисабзава ва абуру дяведин лап четин тапшуругъар кьилиз акъудзава.

Инал сад-кьве мисални гъин. Истребителрин устадар гьа сифте юкъуз ВСУ-дин самолетрихъ галаз женгиник экечIна ва душмандин МиГ-29, Су-27 самолетар яна, гадарна. Летчикарни телеф хьана. Серенжемдин кьве гьафтеда СВУ-дин 15 самолет ва гьакI танкар, БМП-яр, пикапар, тупар тергна.

ВикIегьвилин, устадвилин чешне­ къалурай сифтегьанбурун жергеда летчик Илья Перепелкинни авай. Ада Су-35 самолетда аваз гьавада гуьзчивал тухузвай. Са акьван вахт алатнач, цава Украинадин ВВС-дин кьве Су-27 пайда хьана. Абуруз чи кьушунриз тупарай гуьлле гуз кIанзавай. Кардай кьил акъудна, Ильяди хурук акатай са самолет яна гадарна. Ахпа 180 градусдин маса патахъ элкъвена, душмандин самолетдин кьулухъ патаз фена ва кьве ракетадай ам яна. Гьа идалди викIегь летчикди чи кьушундин саламатвал хвена ва душмандин самолетар цавуз ахъайнач.

Майор летчик Виктор Дудина гьа сифте юкъуз Су-27 самолетни «Бук-М1» ЗРК терг­на. Гьар сеферда цавуз экъечIайла, душмандин самолетриз ада кар кьазвай. Халис кьегьалвал самолетдин командир Александр Антонова ва штурман Владимир Никишина къалурна. Абуру Ватандин ЧIехи дяведин Игит Николай Гастеллодин уьт­квемвал тикрарна, Ватандиз авай кIанивал успатна. Душмандин ракета галукьна, цIу кьунвай самолет абуру ВСУ-дин техника ва яракьар кIватIнавай майдандал гьална. Дирибаш летчикрин  эхиримжи гафар (миллетбазриз) «къаршиламиша чун» тир.

Дяведин серенжем кьиле тухуз йисалай­ гзаф я. И вахтунда Россиядин летчикри чпел тапшурмишзавай гьар са тапшуругъ истемишзавайвал тамамарна ва душмандиз гзаф зиянар гана. Идан гьакъиндай РФ-дин оборонадин министр С.Шойгуди икI лагьана: «Украинадин яракьлу къуватриз виле акьадай зиянар ганва. Цава шагьвал ийизвайбур чи летчикар я. Гьакъикъатда лагьайтIа, Украинадин гьавадин дяведин къуватар михьиз  тергнава…»

Министрдин гафаралди, серенжемдив эгечIдалди ВСУ-дин къурулушда авай 152 самолетдикай — 10-12, 149 вертолетдикай — 7, зениткайринни раке­тайрин 180 комплексдикай 21 ама. Идалай­ни гъейри, «коллективный Западди» гайи яракьарни тахьай мисална. Гьа икI, оборонадин министерстводи 2023-йисан июндиз гайи малуматрай, РФ-дин Яракьлу Кьушунри ВСУ-дин 428 самолет, 235 вертолет, 4273 беспилотник, 424 ЗРК, 9275 танк ва бронемашин, артиллериядин 4887 яракь тергна. Иник, са рахунни алач, чи летчикрин алахъунрин чIехи пайни ква. Серенжемда иштиракзавай ирид летчикдиз (кьведаз кьейидалай кьулухъ) Россиядин Игитвилин тIварар, ВВС-дин 700 къуллугъчидиз гьукуматдин шабагьар ганва.­

Россиядин гьавадин дяведин къуват­рихъ чпин яргъал тарих ава. Амни пачагьдин девирдихъ галаз алакъалу я. 1912-йисан 12-августдиз Урусатдин эхиримжи император II Николаян указдалди Генеральный штабдин Кьилин управленидин къвалав авиациядин сад лагьай часть тешкилнай. Гьа идалди Урусатда яракьлу къуватрин цIийи хел арадал гъанай. Гуьгъуьнлай адал Россиядин империядин гьавадин дяведин къуватар ва ахпа гьавадин дяведин императордин флот тIварар акьалтнай.

Идан гьакъиндай архивра ихьтин­ документар ама. Империядин военный­ министр, кавалериядин генерал В.Сухом­ли­нован къул алай 397-нумрадин приказ 1912-йисан 12-августдиз акъуднай. Адан бинедаллаз гьавадай фидай улакьрин ва гьавадихъ галаз алакъалу  вири частар Генеральный штабдин Кьилин управленидин генерал-майор М.Шишкевича регьбервал гузвай воздухоплавательный частунив вахканай.

1913-йисан декабрдиз, вучиз ятIани, и часть тергнай, адан везифаяр Военный министерстводин военно-технический кьилин управленидин воздухоплавательный отделенидин ва Генеральный штабдин кьушунрин къуллугъ ийидай ва частар туькIуьрдай отделдин хиве тунай.

Урусатда Октябрдин инкъилаб гъалиб­ хьайила, гьавадин рабочий­ринни лежбер­рин Яру флот тешкилна. 1933-йисан 28-апрелдиз алимрин, авиация­дин конструкторрин, авиациядин промышленностдин работникрин, РККА-дин ВВС-дин технический ва лув гунин къурулушдин зурба агалкьунар фикирда кьуна,  СССР-дин Халкьдин Комиссаррин Советдин къарардалди 18-август Вирисоюздин авиациядин югъ яз малумарна. Гуьгъуьнлай адакай СССР-дин Гьавадин Флотдин, ахпани Авиациядин югъ хьана.

Къейд ийин хьи, вири девирра инсаниятдихъ цавар муьтIуьгъардай мурадар хьайиди я. И карда Советрин Союз агалкьунрин дамахлу рехъ фена. Эгер Ватандин ЧIехи дяве жедалди вилик РагъакIидай патан уьлквейри СССР-дин авиациядин промышленность са акьван кваз кьазвайди туширтIа, дяведин ва гуьгъуьнин йисара чи уьлкведин авиацияди виликди рум гана ва цавун бушлухрин иесивал авуна.

Иллаки — 1950-йисара алимри, авиаконструкторри авиациядин промышленностда халисан инкъилаб арадал гъана. Гьава­диз технический жигьетдай пара тамам самолетар акъудна. 1960-йисара къецепатан уьлквейрин гзаф пешекарри хиве кьурвал, дяведин самолетар акъудунин жигьетдай СССР дуьньядин майданда башчидиз элкъвенва.

СССР-дин Гьавадин Флот штурмовой, истребительно-бомбардировочный жуьредин самолетралди, истребителралди таъминарнавай. Абурухъ ядерный бомбаяр­ тухудай мумкинвални авай. Авиацияди гьавадин дяведин къуватрин вилик акъвазнавай вири месэлаяр гьялзавай: гьавадин разведкадин вири жуьреяр, кьушунар хуьнин, абуруз гьавадай куьмек гунин, десант, разведкадин дестеяр лазим чкайриз агакьарунин ва абур лазим чIавуз вахчунин, артиллеристриз, пияда кьушунриз куьмек гунин, кьушунар ва техника чкадал агакьарунин, самолетрин экипажар къутармишунин, хер хьанвайбурун гьакъиндай къайгъу чIугунин…

Алай вахтунда гьавадин дяведин такьатри кьилиз акъудна кIанзавай крар мадни артух хьанва. Исятда дежурство тухузвай радиотехнический, зенитринни ­ракетайрин ва истребительный авиа­ция­дин частари, подразделенийри Россиядин Федерациядин вири сергьят тирвал гьавадин бушлухрин хатасузвал хуьзва. Гьа са вахтунда РФ-дин Президент, Верховный главнокомандующий Владимир Путинан къарардалди авиациядин самолетри дуьньядин лап яргъал тир районарни гуьзчивилик кутунва ва мукьвал-мукьвал цава лув гузва.

Дуьньядин майданда ислягьвал хуьн, дяведик цIай кутаз кIанзавай уьлквейрин иштагьар явашарун ва дявекарриз дуьзгуьн жаваб гун патал лазим кьадарда алай аямдин техникани герек жезвайди я. Къенин юкъуз ВКС-дин къуватар лазим кьадарда са­молетралди, вертолетралди, пешекар­рал­ди таъмин я. Эхиримжи йисара уьлкведин Президентди, гьукуматди Яракьлу Къуватрин хилез, оборонадин месэлайриз еке фикир гузва. Лазим кьадарда пулар чара­ ийизва. Россиядин аскерар, офицерар патал яшайишдин, къуллугъ авунин къулай­ шартIар тешкилзава, абур яшайишдин кIва­лералди таъминарзава. Ихьтин сиясатди хъсан нетижаярни арадал гъизва. Россиядин аскердин авторитет хкаж хъхьанва. Ватанпересвилин руьгь квай кьушунри лап муракаб месэлаяр гьялзава.

Къейд авун лазим я хьи, Россиядин гьа­вадин дяведин ва космический къуватра­ дагъустанвийри, гьа гьисабдай яз лез­ги халкьдин векилрини уьтквемдиз, ­гьа­­къисагъвилелди къуллугъзава. Абуру­ Донбассдин шегьерар, хуьрер миллетбаз­рикай азадзавай женгера жуьрэтлувал­ къалурзава, командиррин тапшуругъар ви­кIегь­­ви­лелди тамамарзава. Чна виридаз пешекарвилин сувар мубаракзава. Ватандин къаравулда акъвазнавай, уьлкведин аслу туширвал, азадвал, халкьдин саламатвал хуьзвай абурухъ сагъламвал, агалкьунар, гъалибвилер къазанмишдай къуватар хьурай!

Нариман  Ибрагьимов