Гъуьрчехъанвал дуьньяда виридалайни къадим ва важиблу пешейрикай сад я, гьикI хьи, дегь заманадин тIуьнрин асул чешме гъуьрч авунихъ галаз алакъалу тир. Чи девирда, гьелбетда, адан метлеб дегиш хьанва. Вири инсанар хьиз, гъуьрчехъанарни чпин къилих-хесетрал, тербиялувилел, алакьунрал гьалтайла, сад туш.  Кьиблепатан Дагъустанда чIурун яцарал (дагестанский тур, чкадинбуру адаз гав, чIурун цIегь лугьуда) гъуьрч авунин вахт гатIунзавай 1-августдиз (ам 30-ноябрдалди давам жеда) чун гъуьрчехъанвилелни дагълух туризмдал машгъул хиниви («Магьмудов Э.Г» тIвар алай ИП-дин кьил) Эльсон Гьайбатович Магьмудовахъ галаз гуьруьшмиш хьана.

Ам чаз дагълух тIебиатдихъ галаз гьуьр­метдин алакъайра аваз яшамиш жезвай викIегь дагъви, тежрибалу гъуьрчехъан яз чида. Авайвал лагьайтIа, гъуьрчехъанвал адан тIебиатдал рикI алаз хьунин кьетIен машгъулат тир. 2012-йисуз хиневийри ам гьатта чпин хуьруьн Советдин председателвилени хкяна, 7 йисуз намуслувилелди къуллугъна. Алай вахтунда Дагъустанда Э. Магьмудова кьил кутунвай хьтин къуллугъдал 35 кас машгъул я. КIвалах дуьздаказ тешкилна, законрин истемишунрин сергьятрай экъечI тавуна, намуслудаказ кIвалахзавай тежрибалу пешекар тирвиляй Эльсонан кьилив меслятар къачуз къвезва.

Вири а кардилай башламишна хьи, 2019-йисуз Эльсоназ РД-дин Минтрудди гъуьрчехъанвилин мулкар ишлемишиз ихтияр гузвайвилин аукцион малумарнавайдакай хабар хьана. Гъиле-кIваче звар авай, кIвалахдик квачир жегьил итимди «им зи алем я, кьисмет я» лагьана, аукционда иштиракда. Аукциондин сифтегьан къимет 12 300 манат тир. ИкI, 7 касдин арада кьиле фейи аукциондин акъажунра 1 миллионни 300 манат гайи Эльсон Магьмудов гъалиб хьана ва ада РД-дин экологиядин ва тIебиатдин ресурсрин министерстводихъ галаз 49 йисан вахтуналди «Гъуьрчехъанвилин мулкар ишлемишиз ихтияр авайвилин икьрар» кутIунна. Алай вахтунда Магьмудован гуьзчивилик квай Хрюгрин ЗОУ-да (закрытые охотничьи угодья; Ахцегь районда гьакI Луткунрин ЗОУ-ни ава) 35 агъзур гектар дагълух майданар ава. Гъуьрчехъанар, гьакI чкадин жемят хабардар авун патал адан сергьятра ЗОУ-дикай тамам малуматрин 5 плакат эцигнава.  Алава яз, «Видеогуьзчивал кьиле тухузва!», «Гъуьрч авун къадагъа я!» тагькимарунин табличкаярни ава. Гъуьрч авунин ва дагълух туризмдин итижлу вири месэлайрай инсанривай, ана къалурнавай телефондин 8 928 831 14 77 нумрадиз зенгна, рахаз жеда.

Эльсон Магьмудован майишатда, малум хьайивал, 3 касди – руководителди, мегьтерди (конюх), егерди – тамухъанди ва официальный тушиз  Эльсонан вири хизанди, гьакI  герек атай чIавуз кьазвай  рехъ къалурдайбуруни кIвалахзава. Туристризни гъуьрчехъанриз къуллугъ авун патал ина гьакI 8 балкIан, лазим тир вири алатарни тадаракар ава. Вахт-вахтунда кIвалахдин гьахъ-гьисаб ийиз, налогар гуз ва чкадин администрациядихъ, къайдаяр хуьзвай органрихъ, сергьятчийрихъ галаз ихтибарлувилин сих алакъайра аваз кIвалахзавайвиляй «ахьтин месэлаяр» авач.

– За жуван хивез къачунвай  везифа – дагълух тIебиатдал рикI алай туристарни гъуьрчехъанар кьабулун, абуруз гъуьрчехъанвилин къуллугъун, ери ва кьадар гуьзчивилик кутун па­тал вагьши гьайванар хуьн, кьун, ягъун… – акьалтIай жавабдарди ва хаталуди тирвиляй зи кIвалахдин кьилин къайда «тIебиатдиз хасаратвал гумир — бедбахтвилик акатдач» я. Тфенг гваз гъуьрчез фидайла, инсанди тIе­би­ат­дин, гьайванрин алемдин вилик жуван жавабдарвал гьиссна кIанда. Зи везифайрик гьакI дагълара биотехникадин серенжемар тамамарунни акатзава: вагьши гьайванри тIуьн патал кьел эцигзава, иллаки гзаф жив авай четин йисара чIурун яцариз, къабанриз, жанавурриз, севериз, къуьрериз, сикIериз, гьакI къушариз (къветериз, уьрдегриз, свалариз) тIуьн гудай  махсус тIунар  туькIуьрзава. И кар патал ва мажиб яз заз са манатни авач, зи зегьметдин гьакъи ва амай вири харжиярни мугьманрин жибиндай я, – суьгьбетзава Эльсон Гьайбатовича.

– Эльсон стха, ви кIвалах, дугъриданни, акьалтIай хаталуди ва итижлуди я. Ам гьикI кьиле физватIа лагьанайтIа, кIанзавай.

– Заз Москвада гъуьрчехъанвилин махсус фирмадихъ галаз икьрар ава. Гьар йисан эхирра чун гьана Россиядин дагълух гъуьрчехъанрин клубдин форумдиз кIватI хьана (адан къурулушдик машгьур ксар ква, месела, машгьур алим-зоолог Николай Дроздов, еке чиновникар, Госдумадин депутатар…), тIебиат хуьнин, гъуьрчехъанвилин туризм артмишунин жигьетдай вилик акъвазнавай месэлаяр веревирдзава, йисан кIвалахдин  нетижаяр кьазва.

Икьрардин бинедаллаз гьанай рекье твазвай туристарни гъуьрчехъанар за Махачкъаладин аэропортуна кьабулна, абур Хине лазим тирвал тадаракламишнавай базадиз — жуван кIвализ хкизва. Бязи вахтара абурухъ чпин папар, аялар ва журналистарни жезва. Гьелбетда, абур четин чкайриз тухуз жезвач, хуьре тазва. Рекьера галатнавайбурув са юкъуз къулайдиз ял ягъиз турдалай кьулухъ (ксудай чкайралди, милли тIуьнралди, интернетдин алакъадалди, гъуьрчехъанвилин къурулушралди таъмин я) пакадин юкъуз дагълариз тухузва. Абурун мурад-метлеб гъуьрч авунилайни вилик чи дагълух тIебиатдихъ галаз сад хьун, сейр авун я. Гъуьрч патал яшлу гьайван хкязава. Гъуьрч авунихъ галаз санал чна вагьши гьайванрин (чIурун яцарин, северин, жанавуррин, чакъалрин, къабанрин, бязи къушарин) кьадардални гуьзчивалзава. Инсандин чандиз ва сагъламвилиз къурхулувал, зарар аваз хьайитIа, тIебиатдин ресурсрин министерстводин къарардалди гьайванрин кьадар къайдадиз хкизва. Месела, шаз чна чи дагълара кьадарсуз гзаф хьанвай жанавурринни чакъалрин кьадар тIимиларна: 27 гьайван яна. Тапшуругъ гьадалайни пара тир. Исятда мад жанавурринни чакъалрин, гьакI северин кьадар гзаф хьанва.

– Дагъдин туризм, гъуьрчехъанвал гьар жуьре хаталувилерихъ галазни алакъалу я жеди?

– Гьелбетда, гъуьрч гьуьлуьн дережадилай 2700-2900 метрдин кьакьанда тIебиатдин лап атIугъай шартIара жезва. Къвезвай вирибурун къуватар, чирвилерни вердишвилер садбур туш. Хатасузвал хуьнин вири крарални серенжемрал­ амал ийиз, талукь тир шар­тIа­ралдини алат­ралди­ (бал­кIанралди, фотоловушкайралди, спутникдин ала­къа­далди, герек яракьралдини маса тадаракралди) таъ­мин тирвиляй, Аллагьдиз шукур, гьелелиг ЧП-дин дуьшуьшар авач. Гъуьрчехъанриз жезмай кьван къулай шартIар яратмишун яз 2850 метрдин кьакьанда герек вири шартIаралди таъмин кьве кIвал ва стационар, чими кьве алачух эцигна, абур хъсандиз тадаракламишнава.

– Хуьре яшайишдин хсуси кIвал гъуьрчехъанарни туристар патал махсус­ базадиз элкъуьрнава. Гьамиша мугьман­риз къуллугъун четин жезвачни?

– Гьелбетда, абур датIана хъсан тIуьн-хъунралди, ксудай михьи ва чими чкайралди таъминарун четинни жезва, галатни ийизва. Кайванидин патай куьмек хьаначиртIа, завай кьил акъудиз жедачир. Гьабур рази хьун патал за жуван кIвал гегьеншарна, шегьерра хьтин къулай шартIар туькIуьрнава. Гила маса чара авач, хиве кьур кар лайихлудаказ кьилиз акъудуниз мажбур я.

– Эльсон стха, чи дагълариз гъуьрче­хъанарни туристар гьинрай къвезва,­ гьихь­­тин документар герек жезва ва па­ра­­ни-пара гьи гьайванрал гъуьрч ийизва?

– Трофейный (яни як патал ваъ, месела, яцран зурба крчар ва я севрен кьил, хам кIанз) гъуьрч – гьайван ягъун патал ксар Россиядин регионрай ва гьакI дуьньядин кьуд патай – Бразилиядай, США-дай, Италиядай, Германиядай, Франциядай ва масанрай гъуьрчехъанар къвезва. Вирибурув чпин экипировка (яракьар ва лазим парталар) гва. Бязибурухъ 2-3 турист, фотограф, таржумачи гала. Чебни асул гьисабдай агьваллу, дагълух туризмдизни гъуьрчехъанвилиз пул гьайиф текъвезвай, тIебиат ва адан ресурсар, гьайванрин квахьзавай жуьреяр хуьниз майил авай медени ксар я. Адет яз, абуру, спортдин итиж патал лагьайтIа жеда, чIурун яцрал ва севрел гъуьрч ийизва. Герек документар — паспорт, гъуьрчехъанвилин билет, гъуьрч ийиз ихтияр авайвилин лицензия, госпошлина ганвайвилин квитанция, ЗОУ-дин иесиди гузвай туриствилин путёвка. «Чун иниз дагълух михьи тIебиат хуьн патал ва дагъда гъуьрч авунин гьич са куьнивни гекъигиз тежедай лезет дадмишун патал къвезва», – лугьузва абуру.

– Куьне паталай турист-гъуьр­че­хъанар кьабулиз акурла, хайи дагълара гъуьрч ийиз вердиш чкадинбурук къал акатзавачни?

– Эхь, чпиз чIурун яцар ядай лицензия гузвач лугьуз, чкадин гъуьрчехъанрин патай наразивилер ава. Абурухъ галаз кIвалахун, гъавурдик кутун виридалайни четин месэлайрикай сад я. Килиг садра, гъуьрчехъанвилин вири сезондиз (1-августдилай 30-ноябрдалди) заз авайди вири 20 лицензия я. Лицензиядайни анжах са гьайван ядай ихтияр ава. Са чи Хинерин хуьре лицензия къачуз кIанзавайбурун кьадар кьве сеферда артух я. Чпизни лицензия са гьайван патал ваъ, гъуьрчехъанвилин вири сезондиз кIанзава. Йисан гьи вахтунда хьайитIани, гьатта як маса гун патал гьайванар ягъиз­ вердиш абурунди браконьервал я. Ихьтин тахсиркарвилерин вилик пад кьазва лугьуз, гьелбетда, закай абуруз душман жезва. Абурухъ галаз кIвалахиз хьайитIа, пул къазанмишиз тахьана, зун банкрот жеда ва браконьервилини цуьк акъудда. Гьавиляй за абуруз лугьузва: гъуьрчен як кIанзаватIа, башуьсте. Ша чахъ галаз куьмекчивиле дагъ­диз. За квез якни (паталай къвезвай халуйри са кьил ва я крчар вахчуна, вири як гьакI тазвайди я) ва зегьметдин гьакъи пулни гуда. Буюр, винидихъ къалурай зи телефондиз зенгна, рахух.

– Малум тирвал, шаз са гьихьтин ятIани азардик пара гьайванар кьена. Исятда гьалар гьикI я?

– Эхь, гуя гьайванрин цIегьер (оспа) азардик телеф хьаналда, амма ам цIегьер тушир, вуч тиртIа чидач. Вуч тир, гьикьван кьена? Ихьтин суалриз жаваб гузвай документ авач. Зи фикирдалди, тIебии хкягъун яз, тIебиатди вичи къайдаламишзавай мес­эла я. Гьайванрин кьадар чна тайин къайдайралди гьар йисан гатфарихъ чирзава­. Эхиримжи гьисабунрай, лагьайтIа жеда, зи майишатда Дагъустандин 750-800 тур ава. Гьалар саламат я. Тамухъанринни  инспекторрин ва сергьятчийрин куьмекдалди эхиримжи йисара Дагъустандин турдин, сваларин, северинни жанавуррин, си­кIеринни къуьрерин, машахрин (рысь), иллаки ча­къал­рин ва бязи маса гьайванрин кьадар гьатта артух жезва. Абур санитария­дин, экокъу­рулушдин, вагьши гьайванрин сагъламвал хуьнин метлебдалди ягъунин, яни сан къайдаламишунин мураддалди гъуьр­чехъанар желб авунихъ метлеб ава. Ихтилат кватай чкадал къейд ийин: Дагъус­танда квахьзавай, яни Яру ктабдинбурук акатзавай гьайванрик безаровый кьун (козёл), косуля, живедин барс акатзава.

Дашдемир Шерифалиев