(Эвел — 29-нумрада)
Чешне къалурзавай шаир
Седакъетан гьакъиндай сифте яз и гафар мецел гъайиди чи тIвар-ван авай шаир Мердали Жалилов я. Ада кхьенай: «Седакъет Керимовади вичин яратмишунралди, чи поэзия вилик тухун патал ийизвай алахъунралди, гьар са лезгидик руьгь кутазвай шиирралди чешне къалурзава».
Шаир Седакъетакай гаф кватайла, зи рикIел гьасятда Дагъустандин халкьдин шаир Кичибег Мусаеван гафар хкведа. Бакуда кIвалахзавай йисара ам чи редакциядиз мукьвал-мукьвал къведай. 1998-йисуз чна адахъ галаз санал «Къарагъ, дуьнья, «Лезгинкадал» кьуьлериз» ктабдиз редакторвал авунай. Кичибег муаллимди, ктаб кIелна куьтягьайла, сифте гаф кхьена кIанзавай. Ада, са кьадар хиялар авурдалай кьулухъ, лагьана: «Седакъет, вун хъсан шаир я, амма гьайиф хьи, дишегьли я». И гафар ван хьайила, чун хъуьренай. Чун акваз, Кичибег муаллимдикни хъвер акатнай. Чи дустуниз лугьуз кIанзавай хьи, Седакъет цIудралди итим шаиррилай викIегь я. Ада сифте гафуна кхьенай: «Седакъет Керимова лап тIебии ва кьетIен вичвал, жуввал авай шаиррикайни я, шаир хьанвайбурукай ваъ, шаир яз ханвайбурукай, рикI, кьатIун, гьисс, нефес, дад шаирдинбур яз дуьньядиз атанвайбурукайни».
За гьа ктабдиз кхьей жуван сифте гафуна Седакъетаз чи поэзиядин чIехи гъед лагьанай. Гуьгъуьнлай сифте яз машгьур шаир Жамидина адаз лезги поэзиядин Зуьгьре гъед тIвар ганай. Чи гьуьрметлу алим, Дагъустандин халкьдин писатель Гьаким Къурбана ктабдикай икI кхьенай: «Заз лезги зари Седакъет Керимовадин нубатдин ктабди – шииратдин кIватIалди (адан тIвар «Къарагъ, дуьнья, «Лезгинкадал» кьуьлериз» я) еке лезет гана. Ктабдин кIанел «Аферин!» гаф кхьена, жува-жуваз фикирна: «Им адетдин ктаб туш, им гьиссерин дагъ, бегьердин багъ я. Им адетдин ктаб туш, им лезги руьгьдикай, намусдикай, такабурлувиликай теснифнавай жанлу риваят я».
«Къарагъ, дуьнья, «Лезгинкадал» кьуьлериз» ктабди зак ахьтин руьгь кутуна хьи, адай заз ахьтин устадвилин дережа акуна хьи, заз сифте нубатда кIелзавайдаз малумариз кIанзава: Лезги литературадин, лезги шииратдин алемда Зуьгьре гъед хьтин, къати цIийи гъед пайда хьанва. Ам Седакъет Керимова я».
Чи маса тIвар-ван авай къелемэгьлиди – алим ва Дагъустандин халкьдин шаир Фейзудин Нагъиева Седакъетан поэзиядиз куьрелди икI къимет ганай: «Вичин поэзиядиз дерин фикирарни цIийи рангар, цIийи саягъда гаф лугьун хас тир Седакъет Керимова лезги кIелдайбурун рикI алай шаир я».
Адан поэзиядиз ихьтин лайихлу къимет маса лезги, урус, дагъустанви ва азербайжанви шаиррини ганва. Ам халкьдин рикI алай шаир тирди гзаф делилри субутзава. Эхиримжи делилрикай сад рикIел хкин. Адан маса шиирар хьиз, «Чун лекьер я» шиирни гзаф машгьур хьанва. Эхиримжи йисара СтIал Сулейманан районда кьиле фейи мярекатра иштирак авурла, зун и кардин шагьид хьана. Ана зал и шиир хуралай кIелзавай цIудралди инсанар гьалтна. Лап хъсан делил 2021-йисан мартдин вацра и районда кьиле фейи адетдинди тушир флешмоб я. А мярекат райондин образованидин идаради ва гуьгьуьллубурун гьерекатди тешкилнай. Кьасумхуьруьн СтIал Сулейманан тIварунихъ галай паркуна 300 касди «Чун лекьер я» шиир хордалди хуралай кIелнай. Анжах вичин рикI алай шаирдиз икI гьуьрметда халкьди.
Седакъет Керимова писатель хьизни вирина сейли я. Адан эсерар Азербайжанда, Дагъустанда, Туьркияда чап жезва. Авайвал лугьун: алай вахтунда Азербайжанда виридалайни гзаф Седакъетан проза кIелзава. Ада лезги ва азербайжан чIаларал кхьенвай «Ван алачир гьарай», «Къайи рагъ», «Алпаб», «Рагъдан», «Лацу гъам», «Севрен марф», «Гунагь», «Квахьай йикъарган», «Масадан тIал», «Кьве рекьин хивел» хьтин повестринни романрин ктабар гъилерай-гъилериз физва. Седакъетан проза кьилди къелемдиз къачуна кIанзавай тема я ва а тема ачухарун патал сад-кьве макъала бес жедач, ктаб кхьин герек я.
Гьайиф хьи, Азербайжандин лезги къелемэгьлийрин кьисметдиз туькIвей бахтар акъатнач. Чаз я Азербайжандин, я Дагъустандин гьукуматри гьуьрметдин тIварар гузвач. ГанайтIа, Седакъет Керимова гьам Азербайжандин, гьамни Дагъустандин халкьдин шаирни халкьдин писатель тIварарин сагьиб жедай. Мад вучда кьван, чаз халкьдин патай гьуьрмет бес я.
Халкьдин патай гьуьрмет
Яратмишунрин маса хилерай гъилик авур агалкьунрини Седакъетаз халкьдин патай гзаф гьуьрмет гъана. Къадим халкьдин 30-дал кьван манийрал чан хкайди, эхиримжи йисара композитор хьиз сейли хьайиди, «Сувар» ансамбль арадиз гъана, 20 йисуз адаз регьбервал гайидини Седакъет я. Адан регьбервилик кваз «Сувари» Азербайжанда, Дагъустанда, Урусатда, Туьркияда гайи концертар къедалди инсанрин рикIел алама. 2009-йисан майдиз, Туьркиядин ТRТ каналдин теклифдалди, «Сувар» и уьлкведиз фенай. Телеканалди ансамблдикай кьве сятдин жанлу гунуг къалурнай. 11-июндиз гьа уьлкведин TRT AVAZ каналди «Суварикай» гьазурай са сятдин гунуг дуьньядин 37 уьлкведин, гьакIни Азербайжандин телеканалри къалурнай.
Авайвал лагьайтIа, «Сувар» машгьур авурди гьам чи халкьдин манияр, гьамни Седакъета вичин чIалариз теснифай сад-садалай иер авазар я. Гьеле «Сувар» арадиз атай сифте йикъара Седакъетан «Лезгинкадал» илига», «КIани яр», «Жедайди туш», «Булахдал», «Яргунат», «Шамилан дагъ», «Самурдин вацI» хьтин манияр халкьдин мецера гьатнай. И манийралди ада лезги музыкадиз цIийи нефес, цIийи аваз гъана. Адан манийрихъ яб акалайла, лезги чилин кIубан тIебиат – кьакьан, такабурлу дагълар, чандик зурзун кутадай къайи булахар, ван алаз алахьзавай дагъдин вацIар, генг яйлахар карагда вилерикай. Бязи манийрин рикIин кьил атIудай авазри, гъамлу хиялрихъ ялиз, чанда звал твада, веледдин рехъ хуьзвай дидедин вилин накъвар хьиз, перишан аваздал илигнавай рушан баядри хьиз, ватандихъ цIигел къурабадин ишелри хьиз эсерда инсандиз. Шалбуз дагъдин, Шагь дагъдин, Яру дагъдин кукIушрилай Гуьлгери вацI, Кьулан вацI, КцIар вацI галай патахъ вил вегьена, гьарайиз кIанда рикIиз: Эгьей!… Лезги эллер, лезги хуьрер, яб це и манийриз, агъзур йисара гагь хъуьрез, гагь ишез, гагь женг чIугваз, гагь дерт чIугваз хьайи са халкьдин сузаяр я абур. Дуьгуьм хьанвай тIалар, лигим хьанвай гьалар, сисим хьанвай чIалар я абур! ЧIехи са халкьдин ялар я абур! Гьахъсуздаказ кьве патал пайнавай Лезги халкьдин! Зари халкьдин! Маничи халкьдин! Дуьньядин виридалайни зарб, къешенг кьуьлдай макьам «Лезгинка» арадиз гъайи халкьдин!
Вичин чIалариз 200 кьван манияр теснифнавай Седакъетан 100 мани ва абурун нотаяр 2018-йисуз Бакуда басма хьайи «Зи манияр» ктабда гьатнава. А ктаб лезги авазрал рикI алайбурун гъиляй-гъилиз физва. Авайвал лугьун: и манийри абурун автордиз лугьуз тежедай кьван еке гьуьрмет гъана.
Дагъустандин тIвар-ван авай композитор, Россиядин искусстводин лайихлу деятель, Дагъустан Республикадин Гьукуматдин премиядин лауреат Мегьамед Гьуьсейнова кхьенай: «Играми Седакъет ханум! Куь цIийи ритмайралди теснифнавай манийри, Куьне регьбервал гузвай «Сувар» ансамблди халкьдин патай Квез еке гьуьрмет гъанва. Гьар гъилера Куь инсан гьейран ийидай шииррихъ, гзаф бажарагъ композиторди хьиз, хайи лезги мелосдалди (напев, мелодия) теснифнавай манийрихъ яб акалайла, за лугьузва: «Аллагь, адан уьмуьр яргъи ая!».
Куь «Сувар» ансамбль гьукуматдин гзаф ансамблрилай вине ава. «Сувар» виридалайни пешекар лезги ансамбль я. Дагъустандин ва Азербайжандин искусствояр вилик тухунин рекье за Квез цIийи агалкьунар тIалабзава».
Зурба композиторди музыкадин рекьяй Седакъет Керимовадин яратмишунриз ганвай къимет, ада лагьанвай гафар вири халкьдин рикIяй хабар гузвай гафар я.
Халкьдин рикIяй хабар гузвай мад са кар
И кардив ам эхиримжи йисара эгечIна. Хайи халкьдин уьмуьрдикай фильм туькIуьрун адан мурад тир. И кар кьилиз акъудун патал адахъ са кьадар тежрибани авай. 1975-1985-йисара Седакъета Азербайжандин гьукуматдин телевиденида «Жегьилвал» программа тухузвай ва а чIавуз ада цIудралди сад-садалай марагълу сюжетар, гунугар гьазурнай. 2005-2007-йисара ада «Зи хайи эл-I» ва «Зи хайи эл-II» тIвар ганвай документальный кьве фильм арадиз гъанай. Абурун сценарий кхьейди ва режиссер вич тир. И фильмаяр халкьди гзаф шаддаказ кьабулна. «Зи хайи элдиз» телевиденидин экранрай килигай агъзурралди инсанри Седакъетаз разивал къалурна. Халкьди гайи къиметди адак руьгь кутуна. Гуьгъуьнлай ада Азербайжандин Кьуьхуьр ва Туьркиядин Яйла хуьрерикай чIугур фильмайри Махачкъалада «Лезги газетдин» редакцияда кьиле фейи «Лезги хуьр» тIвар ганвай международный конкурсда сад лагьай чка кьуна.
Седакъетан и рекьяй виридалайни чIехи агалкьун ада чи халкьдин тарихда сифте яз лезги чIалал художественный фильм арадиз гъун я. Вичин «Къайи рагъ» эсердин бинедаллаз сценарий кхьена, лезги чIалал гьа и тIвар алаз сад лагьай художественный фильм гьазурна ва адаз музыкани вичи теснифна. И фильмди ван авуна. Икьван гагьди YouTube-да лезги, азербайжан, урус, ингилис чIаларал 50-далай гзаф уьлкведа «Къайи рагъ» фильмдиз 15 миллиондилай гзаф инсанар килигнава. Фильмдиз килигай чи республикадин са чиновникди Седакъетаз, зенг авуна, лагьанай: «Гьукуматди миллион манатралди пулар ахъайна куьмек гузвай режиссерривай лайихлу са фильм арадиз гъиз жезвач. Амма вуна са патайни куьмек авачиз, жуван такьатрихъ тарихда амукьдай фильм гьазурна».
Гьа икI, Седакъета вичин «Квахьай йикъарган» ва «Ван алачир гьарай» эсеррин бинедаллаз лезги чIалал гьа и тIварар алай мад кьве фильм чIугуна. Мектебдин аялрин кьилел атай дуьшуьшрикай рахазвай «Квахьай йикъарган» фильмдиз миллиондилай гзаф инсанар килигнава. И йикъара пуд лагьай фильм – «Ван алачир гьарай» — экранриз акъатда.
Эхирдай
Вичихъ жуьреба-жуьре терефрихъай зурба алакьунар авай зи къелемдин дустунин уьмуьрдин рекьикайни яратмишунрикай 4 ктаб, 160 макъала, 50-далай гзаф очеркар кхьенва. Лезгийрин, азербайжанвийрин, урусрин ва туьркверин 87 къелемэгьлиди адан яратмишунрикай макъалаяр акъуднава, 70 шаирди адаз 96 шиир бахшнава. Азербайжандин гьукуматдин идарайри «Седакъет Керимовадин уьмуьрдин рехъ ва яратмишунар» тIвар ганвай 2 ктаб, гьакIни республикадин туризмдин министерстводи ва М.Ф.Ахундован тIварунихъ галай Милли ктабханади «Седакъет Керимова» тIвар алаз 328 чиникай туькIуьрнавай библиография чапдай акъуднава.
35 ктабдин, 9 агъзурдав агакьна макъалайрин, очеркрин, зарисовкайрин, фельетонрин, эссейрин автор тир Седакъет Керимова Азербайжандин «Къизилдин къелем», Гьасан бег Зердабидин, Мегьсети Генжевидин, Натеванан тIварарихъ галай премийриз, «Азербайжандин медениятдин лайихлу къуллугъчи» гьуьрметдин тIварцIиз, Дагъустандин гьукуматдин «Хайи чил кIан хьунай» медалдиз, «Шарвили» премиядиз лайихлу хьанва. «Куьредин ярар» медениятдин меркезди адаз «Лезги халкьдин къагьриман руш» гьуьрметдин тIвар гана. Заз чиз, Седакъет Керимова паталди виридалайни зурба ва кутугай тIвар гьа им я. Вучиз лагьайтIа, ам, гьакъикъатдани, лезги халкьдин къагьриман руш я!
Седакъетан «Къарагъ, дуьнья, «Лезгинкадал» кьуьлериз» ктабда «Зун къая я» тIвар ганвай са шиир ава. А шиирда ада, халкьдихъ элкъвена лугьузва: «Ван хьурай квез, лезги хуьрер, магьалар, Зун къая я, тухуз тежер гарувай». Къе и шиирдилай гуьгъуьниз 25 йис алатайдалай кьулухъ за, халкьдин рикI алай къелемэгьлидихъ элкъвена, лугьузва: «Халкь паталди чIугур кьван зегьметар фикирда кьуртIа, вун къая туш, вун са дагъ я, Седакъет!»
Муьзеффер Меликмамедов,
шаир-журналист. Баку
