Инсаниятди къвезмай несилриз чил, дидедин чIал, адетар, халкьдин   уьмуьрдин гьакъикъат ирс яз тазва. Алай вахтунда газетрин чинра хайи хуьрерикай, чIехи бубайрин яшайишдикай, дуланажагъдин шартIарикай макъалаяр чапзава, кьилдин ктабар акъудзава. Яраб абур авторри вуж ва вуч паталди кхьизватIа? Зи фикирдиз атанвай жавабар тайин бинеяр авайбур я: акьалтзавай несилар хайи ерийрал рикI алаз тербияламишунин мураддалди абуруз дидедин чIалан къадир чир ва ам кIан хьун, алатай несилди чаз тунвай медениятдини тарихдин ирс чирун патал.

«Хайи Ватандикай хабар авачирдаз гележегдин уьмуьрдикайни дад жедач», — лугьузва бубайрин мисалда. Ватандал рикI, адан тарихдин жигъирар чир хьуни чакай­ гьар садак руьгь кутазва. И сеферда­ заз «Лезги хуьрер» рубрикадик кваз газет­ кIел­завайбуруз ЦIелегуьнрин хуьруьн тарихдикай суьгьбетиз кIанзава. Лезгийрин къадим и хуьруьхъ сур тарих авайдан гьакъиндай шагьидвалзавай делилрикай сад куьгьне сурар я. Сурарин кьакьан къванери, абурал атIанвай нехишри (къушарин, балкIанрин, тфенгрин, гапуррин…), гьакъикъатдани, къадим тарихдикай хабар гузва.

Чал агакьнавай риваятри, агъсакъалрин­ рикIел хкунри ва чIехи алимри шагьидвалза­вайвал, ЦIелегуьнрин хуьр якъин пуд-кьуд­­ чкадал хьанва. И фикир тестикьарзавай кхьинрин чешмеяр малум туш, куьгьне­ сура­рин къванерал алай рекъемарни эсиллагь чир жезмач. ЦIелегуьнар тIвар алай сад лагьай хуьруьн бинеяр кутур касдин тIвар Мегьамедкъуьлуь тир лугьузва. Адан чIехи хцин тIвар Агъарза тир ва адал Адац лугьудай лакIаб алай. И кар субут я. Чи йикъа­рани Мегьамедкъуьлуьдин уьмметриз «Ада­цар» лугьузва. Абур Азербайжандин Мажухар тIвар алай хуьряй, чпизни кьетIи ва гьахълу хесетар хас тир. Абур чкадин девлетлуйриз викIегьдиз ва ачухдиз акси экъечIунин нетижада, тапарралдини къундармайралди «къанунар чIурзава» лагьана, Дагъустандин вилаятдиз суьргуьндиз акъудналдай. Магьамедкъуьлуьди вичин хва Агъарза, миресар ва езне галаз Кьиблепатан Дагъустанда са кьакьан тепедал цIийи хуьруьн бине кутуна. Адаз «Салагуьн» (тепедал югъ) — ЦIелегуьн тIвар гана. Хуьруьн сергьятар акваз-такваз гегьенш хьана. Аниз, яшамиш жез, яваш-яваш масанрайни хейлин хизанар куьч хьанай.

За Дербент шегьерда педучилищеда кIелзавай йисар тир. Нубатдин сеферда хуьруьз хтайла, зун агъсакъал, чи амле Мегьамедкъуьлуьдал кьил чIугваз фенай. Зун акурла, адаз гзаф шад хьанай.­ Сифте хваш-беш авуна, чай хъвана, фу тIуь­на, ахпа зи кIелунрикай хабар кьуна, чиник шадвал кваз лагьана: «Аферин, чан хва, Адацан уьмметри чеб гьамиша инсанвилелди тухвайди я».

За чIехи амледиз ам рази жедай ихтилатар авунай. Вичин нубатда ада заз Адацакай ихьтин агьвалат ахъайна. Агъарза­ (Адац) цIийи хуьре ЦIелегуьндал яшамиш жез кьве йис хьанвай. ХъуьтIуьн са йифиз, садазни куьтI тавуна, ам вичин рикI алай дустунин патав Мажухиз пияда фенай. Дустунин тIвар Апай тир. Ам Адацрин уьмметдикай туширтIани, Агъарзадин рикIе вичин дуст гьамиша авай. Кьве юкъуз куьчедиз экъечI тавуна, пуд лагьай йикъан йифиз, хуьруьн девлетлуйрикай чинеба, кIвалин шей-шуьй кIватIна, куьчдин парар туькIуьрна, абур пуд балкIандал эцигна, хуьр секин тир береда дустни галаз элкъвена рекье гьат хъувуна. Пакамахъ югъ малум хьайила, абур Агъар­зади Гилийрин хуьруьн мулкара Кьулан вацIун даяз чка жагъурна, сагъ-саламатдиз и патаз (Дагъустандиз) акъудналдай. Ахпа абур вири ЦIелегуьнрин хуьруьз хтанай. Лугьунрай, мугьманар хушвилелди кьабулнай. Гатфариз виридан куьмекдалди Апаяз кIвалерни эцигналдай. Гьа икI, Апай Адацрин тухумдикай туширди чавай тестикьариз жезва. Гьа икI, ЦIелегуьнрин сад лагьай хуьре, агьалийрин арада са къал–къижни авачиз, хейлин йисара дуствилелди, арада гьуьрметни хатур аваз яшамиш хьайибур Адацринни Апайрин тухумар я лугьуда.

Лагьана кIанда, и хуьруьхъ  багъ-бус­тан авачир. Агьалияр техилар цунал, лежбервилел ва малдарвилел машгъул тир. ЦIелегуьнар Кьиблепатан Дагъустандин лезги хуьрерикай, уьруьшрин кьадардал гьалтайла, девлетлубурукай сад тир. Агьалийрин къулай шартIар акурла, аниз хейлин маса хуьрерайни куьч жезвай.

Вич-вичелай ихьтин суал арадал къвезва: чIехи бубайри я багъ, я бустан авачир и кьакьан тепедал хуьруьн бине вучиз кутуна? Сад лагьайди, Дагъустандин вилаятда виликдай гзаф хуьрерин бинеяр кIунтIарални кьакьан тепейрал кутазвай. И кардин сир вуч тир? Хуьрер жуьреба-жуьре чапхунчий­рикай хуьн. Кьвед лагьайди, хуьруьн сергьятда са кьуд виш къадамдин мензилда куьлуь къванерикай хкатзавай, йисан са чIавузни чими тежедай къайи, тIямлу хъвадай цин булах авахьзавай. И баркаван булахдиз «Гачал булах» лугьудай. Ихьтин агъур тIвар гун сир тушир. Магьмутхуьруьнви са агъсакъал и булахдал илифнай. Ада яд хъвана, чин-гъил чуьхвена, дастамаз къачуна, нисинин капI авуна, къацу векьерал къаткана, ял акъадарна, ахпа вичин рекье гьат хъувуналдай. Гатфар алукьайла, гьа и агъсакъалди булахдин патав экъечIнавай чIуру чуьхвердин къелемдиз Гьадис лугьудай магьмутхуьруьнвидин багъдай гъанвай къени «гачал» жинсинин чуьхвердин хилерикай тIур ганалдай. Гележегда адакай зурба тар хьана. Гьа икI, булахдални «Гачал булах» тIвар акьалтна.

Бубайрин мисалда лугьузва: «Хабарсуз баладикай Аллагь-Таалади хуьрай!». «Гачал булах», гьикI ятIани, кьурана­, адан чешме са версни зуран анихъай — «Цин кIам» лугьудай дередин чиликай хкатиз, кеферпатахъ авахьиз гатIунна. «Гачал булах»­ кьуруни хуьруьн агьалийрин яшайишдин шар­тIариз пис патахъай таъсирна. И кар себеб яз, яшайишда ацалтзавай четинвилер фикирда кьуна, хуьр алай чкадилай ачух дуьзенлухдиз эвичIна. Гьа икI, «Векьер кIамун» дередин вини кьиле авай аскIан тепе­дал, «ПIирен булахдиз» мукьва чкадал хуьруьн бине (гила кьвед лагьай) цIийи кьилелай кутунай. ЦIийи хуьруьз вири агьалийрин харжийралди хъенчIин турбайра аваз «Гачал» ва маса булахрин хъвадай яд гъанай.

«ПIирен булахдиз» и тIвар гуникай са кьве гаф лугьуз кIанзава. Гьа девирда ЦIе­легуьнрин цIийи хуьруьн юкьвай агъуз­ Кьулан вацIун патахъ галай хуьрерин агьалияр вири пияда, улакьра аваз гьафте-базардиз Кьасумхуьрел физвай. Шейх Ярагъ Мегьамеда базардай хкведайла, гьамиша и булахдал ял ядай ва инал ада рагъдандин капIни ийидай. Гьа и кар себеб яз, адаз шейхдин гьуьрметдай «ПIирен булах» тIвар ганай.

Хуьруьн кьвед лагьай бине кутур чкадал агьалияр еке разивал аваз яшамиш жезвай. И дереда авай муьжуьд хуьруькай виридалайни гзаф уьруьшар ЦIелегуьнрин хуьруьхъ авай. Ачух дуьзенлухдиз эвичIуникди хуьруьн агьалияр, чпин никIера техилар цаз, лежбервилел ва малдарвилел машгъул хьанай. Яшайишдин хъсан шартIар авай чкадиз патарилайни гзаф хизанар куьч хьана. ЦIийи хуьруьз виридалайни гуьгъуьнай куьч хьайи «Даналияр» лугьудай тухумдин векилар Ирандай атанай лугьуда. Ина и тухумдин уьмметрикай Булу (рагьметлу шейх Желилан буба), Алимамед, Гьажимамед, Пиругълан, Саиджамал, Салманар ва масабур яшамиш хьанай. Абурун невеяр алай вахтунда ЦIелегуьндал, Герейханован хуьре, Хтун-Къазмайрал, Мегьарамдхуьре ва маса хуьрера, шегьерра яшамиш жезва.

Йисар сад-садан гуьгъуьналлаз тарихдиз физватIани, уьмуьрда гел тунвай крар, вакъиаяр чна, рикIелай алуд тавуна, жегьил несилриз тарихдин ирс яз чирна кIанда. Заз мад са важиблу кардикай суьгьбет ийиз кIанзава. ЦIелегуьнрин кьвед лагьай хуьруьз алатай асирдин 60-80-йисара беглерин кьве хизан куьч хьанай. Абур яхулрикай тир. ЧIехи стхадин тIвар — Атембег, гъвечIидан Гьарунбег тир. Абуруз хуьруьн жемятди кьве мертебадин кIвалер эцигнай, гьаятрани чархи къванер туналдай. Дараматар эцигай устIарар кривияр тир. Гьа кIвалерин патав са мертебадин дехмеяр эцигнавай. Абур беглерин хизанрихъ гелкъвезвай къаравушрин ихтиярда тунвай. Гьарунбег 1930-йисуз хизанни галаз цIийиз бине кутунвай Герейханован тIварунихъ галай совхоздал куьч хьанай. Адан чIехи гада Гьамида са шумуд йисуз совхоздин майишатдин кассирвиле кIвалахнай, кьвед лагьай гадади — Магьамедмирзеди — гьа сов­хоздин 6-нумрадин бригададин бригадир яз зегьмет чIугунай. Абурун невеяр гьа и хуьре ва шегьерра яшамиш жезва.

Дагъустандин кьиблепата, куьгьне Мам­­рачрин хуьрелай башламишна, Хен­жел­кIе­­­ледилай виниз гуьне ва къуза патани гьа девирда 27 хуьр авай. И хуьрера санани беглер авачир. Вучиз ятIани, тек са ЦIе­легуьнрин хуьре беглери чпин девир ва девран гьалнай. Зи рагьметлу дидеди лугьудай: «Беглерин, чан хва, хизанар сабурлу, савадлу, камаллу меслятчияр, абур вири хуьруьнвийриз дуьз уьмуьрдин чешне тир».

Гила зи суьгьбет ЦIелегуьнрин хуьруьн агьалийрин садрани рикIелай тефидай Булудикай я. Булу шейх, Желилан буба, Даналийрин тухумдай я. Бубайрин ми­салда лугьузва: «Ичин тарцел ичер жеда, къараткендал – цацарни фарфалагар». Булу зегьметдал рикI алай, къени къилихрин, гьа девирда савадлувал авай кас тир. Адан зегьметдихъ нетижани хьана – чешне­лу, агьваллу хизан, Куьредин агьалийрин патай еке гьуьрмет, лайихлу тIвар. Абурун­ хизандиз хуьруьвай пуд версинин мензилда, Гуьлгери вацIун къерехда, кьуд гектар хсуси чил авай. Булуди гьа девирда чиле шахматрин жуьреда емишрин къелемар акIурна, багъ кутунай. Багъдин юкьва кьве жергеда —  хатрутдин, элкъвена гьалкъадин жуьреда пIинийринни чуьхверрин къелемар акIурнай. Ада вичин нефсиниз тербет гана, гьа багъ, Аллагь рикIе аваз, вакъфадиз акъуд­най. Са кьуд йис арадай фейила, рагьмет хьайида Аллагьни, инсанарни рази жедай мад са къучагъвал авунай. ЦIелегуьнар авай дереда гьа девирда, муьжуьд хуьруьн агьалийриз гъуьр регъведай регъвер авачиз, абур Мегьарамдхуьруьн, Гилийрин, СтIал­рин хуьрера, гьафтейралди регъвера нубатар кьуна, йифер-йикъар акъудиз авай. Халкь паталди гьакьван чарасуз кар фикирда кьуна, Булуди вичин багъдин агъа кьиле регъвериз дараматар эцигнай, пуд версинин мензилдай Гуьлгери вацIукай къубу хкудна, пуд регъв кардик кутунай.  А регъвери 1970-1980-йисаралди Куьредин кьиблепатан хуьрера яшамиш жезвай агьалийриз къуллугънай, абуру саки вирида Булу бубадин регъверикай менфят къачунай.

Агьалияр адалай гзаф рази тир, Аллагьдивай адаз сагъвал, рагьметдиз фейи­ла, женнет кьисмет хьун тIалабнай. Эхь, ЦIе­ле­гуьнрин хуьре гьахьтин Аллагь рикIе авай жуьрэтлу инсанарни хьайиди я. Аллагьди гьахьтин ксариз женнет гурай!

Бине цIийи уьруьшдал кутур агьалийрин дуланажагъдин шартIар йи­салай-суз хъсан жезвай. Хуьре кьве мерте­бадин хейлин кIвалер пайда хьанвай. Агьалийрин тIалабуналди пуд магьледин юкьни­ юкьвал тескягь авунвай (обновка) чарха­ къванерикай мискIин эцигна, адан къавар­ яру сахсидалди кIевнай. И кьакьан дарамат иллаки яргъай гуьрчег ва эсерлу яз аквадай. МискIиндин къенепатаз фейи инсан­ мягьтел хьана амукьдай: къав, гъилин рандадал­ди къазбаяр, нехишар акъудна, цIалцIам тахтайралди гуьрчегарнавай. Итимдин буйдин­ кьакьанвал авай пенжеррай аватзавай ра­къинин ишигъди сингил сувагъ авунвай цлар, абурун акунар гуьрчегдиз къалурзавай. Гьа дередин са хуьрени ихьтин дарамат­ авачир. Ана медреса ачухна, хуьруьн жегьилри чирвилер ва тербия къачунай. Дишегьлийриз гьа вахтунда кIел-кхьин чирдай ихтияр авачир. И меденивилин карди хуьруьн жегьил несилдин савадлувилиз рехъ ачухнай. Ихтилат физвай медресадин дарамат 1965-йисаралди сагъ яз амай. Эхь, и мискIиндин кIва­лахди хуьруьн жегьил несилриз тербия гунин рекье куьмек гузвай ва гьа девирда жегьил савадлубур хуьре гзаф авай…

1933-йисуз хуьре «25-октябрь» тIвар алай колхоз тешкилнай. И колхоздин председателвиле Нагъдалиев Агъафенди, бухгалтервиле Алиханов Шериф тайинарнай. Абур кьведни Апайрин тухумдикай тир. Са куьруь вахтунда цIийиз тешкилнавай колхоз агьвал­лу майи­шатдиз элкъвена. Хуьруьн агьалияр яшайиш­дин шартIарал шад тир, абуру­ колхоздин майишатда гьевеслувилелди, хъсан еридивди зегьмет чIугвазвай. Нетижада же­гьи­ларни­ гьевеслу тир. ЦIийи гьукуматдин къанунди халкь савадлу авун ва иллаки акьалтзавай несил дуьз тербияламишун гуьзлемишзавай. 1921-йисуз ВЦИК-дин декретдал амал авуна, 1926-йисуз ЦIелегуьнрин хуьруьн совет тешкилнай. Адан председателвиле Рамалданов Бу­ба хкянай. Ам Кьасумхуьруьн райондин теш­килатдик квай. 1943-йисуз ДАССР-дин гьу­куматдин къарардалди Мегьарамдхуьруьн район тешкилайла, ЦIелегуьнрин советни гьа райондин тешкилатдик акатна. Сифтегьан советдин седри Рамалданов Бубади 11 йисалай гзаф девирда вичин везифаяр хуьруьн жемят рази жедайвал кьиле тухванай.

1924-йисуз хуьре сифтегьан синифди­кай (класс) ибарат тир мектеб ачухнай. Анин сад лагьай муаллим цIелегуьнви Кьадиев Шихрагьим хьанай. Анжах цIийи мектебдиз ишлемишдай хас дарамат авачир. Рагьмет хьурай чи хуьруьнви Ханагьмедаз, ада вичин са мертебадин кьве кIваликай ибарат тир дарамат хушвилелди мектеб патал чара авунай. Ам вич хизанни галаз Муьшкуьрдиз (ЦIелегуьнрин къазмайрал, гилан Хтун-Къазмайрин патав) куьч хьанай. Адан хва Ханагьмедов Гьажиди са шумуд йисуз Тагьирхуьруьн-Къазмайрин хуьруьн советдин секретарвиле кIвалахнай.

Эседуллагь  Мегьамедханов, РФ-дин просвещенидин отличник, ­РД-дин лайихлу муаллим

(КьатI ама)