Гьар са халкьдихъ хъсан адетар пара ава. Абурукайни сад дуьньядилай фейи хъсан инсанар рикIел хкун, абурукай акьалтзавай несилриз суьгьбет авун я. Гьахьтин баркаллу рухвайрикай сад Дагъустандин халкьдин регьбервал авур Нажмудин Самурский я. Гьайиф хьи, алатай йисуз адан юбилей гегьеншдиз къейднач. Къурушрин хуьруьн агьалийри са жуьреда чпин баркаллу хциз гьуьрмет авунатIани, Докъузпара райондин администрацияди и важиблу кар ва чпин игит хва рикIелай алудна.
Нажмудин Самурскийдикай кхьинар гзаф авунатIани, къе ам чаз мад сеферда гьуьрметдивди рикIел хкиз кIанзава. Эфендиев Панагьан хва 1892-йисуз Къурушрин хуьре дидедиз хьана. Ам 7 аялдикай чIехиди тир. Гьавиляй Нажмудин гъвечIи чIавалай кIвалахиз, диде-бубадиз куьмек гуниз мажбур хьана.
Нажмудина рикIел хкайвал, адан буба кесиб хипехъан тир. ХъуьтIуьз Азербайжандин чуьллериз лапагар гваз фидай. Ада вичихъ галаз хвани тухудай.
«Дах рагьметдиз фейила, дидеди зун имидин хва Садикьахъ галаз къазанмишун патал Иркутскдиз рекье тунай. Анани зегьметчи инсанриз регьятвал авачир. Са гьилледалди яшамиш хьун патал югъди-йифди зегьмет чIугуна кIанзавай. Муьжуьд йисуз за, вацра 25-30 манат къачуз, Иркутскдин карханайра кIвалахна. Хизандин гьалар кIеве гьатуникай хабар атайла, зун кIвализ хтанай», — кхьенай ада вичин жаван вахтарикай.
Хуьре яргъалди акъвазиз хьанач, Нажмудин Бакудиз фена. Ина ам лезги инкъилабчияр тир Къазимегьамед Агъасиевахъ ва Мукьтадир Айдинбеговахъ галаз таниш хьана. Азербайжанда гьукум мусаватистрин гъиле гьатайла, Нажмудин Астрахандиз атана. Ина ам 11-армиядин руководитель Сергей Кировахъ галаз таниш хьана. Ада жегьил лезги инкъилабчи армиядин чрезвычайный уполномоченныйвиле тайинарна.
Порт-Петровск Деникина кьурла, Нажмудина, 11-армиядин жергейра аваз, Дагъустанда Советрин власть тешкилуниз талукь женгера ва мярекатра иштиракна. Ам 1920-йисуз дагъвийрин Чрезвычайный Сад лагьай Съезд тешкилунин ва кьиле тухунин активный иштиракчийрикай сад тир. И Съезддал Дагъустандин автономия малумарнай ва Нажмудин Самурский ДагЦИК-дин председателвиле хкянай.
Республика патал Нажмудин Самурскийди чIугур зегьметар зурбабур я. Вилик физвай арабада лашар твазвайбур тIимил туширтIани, ада гьар йикъан зегьметдалди, акьулдалди, гзаф месэлайрин гъавурда хьуналди, санал кIвалахзавай юлдашриз чешне, дуьз рехъ къалурзавай. Дагъвийрин уьмуьр гьар са хиляй хъсанардай серенжемар кьабулзавай. Уьлкведин кьилевайбурувай герек куьмек тIалабзавай.
Н.Самурский ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин Сад лагьай секретарь тир йисарикай гьа вахтунда наркомземдин руководитель Абдурагьман Даниялова икI рикIел хкизва. «ДагЦИК-дин залда активдин собрание кьиле физвай. Наркомземдин кIвалах вилик тухун четин акъвазнавай. За гьанал лагьанай: Наркомземдин аппарат ахтармишнавай, алакьунар авай, гъавурдик квай пешекарралди мягькемарна кIандай чкадал партиядин обкомди районра гъалатIар ахъайнавай, жерме акьалтнавай ва къуллугърилай алуднавай ксар чиниз рекье твазва. Авайвал лагьайтIа, наркомзем штрафной батальондиз элкъуьрзава. Зи рахунри яб акалзавайбурун кефияр чIурна.
Пакадин йикъан экуьнахъ Нажмудин Самурскийди заз зенг авуна ва зи рахунриз ихьтин къимет гана: «Вун дагъларивай къакъатнава, ваз дагъвийрин психология чизвач. Дагълариз вач, агъсакъалрихъ галаз суьгьбетар ая, абурун гьал-агьвал чира ва ахпа захъ галаз рахух».
Тежрибади къалурайвал, Нажмудин Самурский гьахълу тир ва адаз, залай тафаватлу яз, пака жедай кIвалахарни чизвай. Авайвал лагьайтIа, аяндар кас тир. За адан тапшуругъ дуьм-дуьз кьилиз акъудна, Лак, Чарода, Акуша районриз фейила, агьалийрихъ, исполкомрин, райкомрин къуллугъчийрихъ ва маса ксарихъ галаз суьгьбетар авуна. Жуван вилериз акурвал, дагъвийрин хсуси никIер артелра ва маса къурулушра сад авун регьят месэла тушир.
Н.Самурскийди зун колхозрин гьакъиндай дагъвияр нарази тежедайвал дуьзгуьн серенжемар кьабулна кIанзавайдан фикирдал гъана. Дагъларай хтайла, за адаз жуваз акур вири крарикай ихтилатна ва колхозриз талукь яз гьялзавай месэлайрин гьакъиндай меслятар гун тIалабна.
Идалай гуьгъуьниз Самурский зав виликандалай хъсандиз эгечIиз гатIунна. Ада зун вичихъ галаз гьяд юкъуз Талгидин санаторийдизни тухвана. Ина ада заз Талги курорт, Гергебилдин ГЭС ва маса хъсан крар вичи кьил кутуналди авурдакай, вичиз Дагъустан пара кIанзавайдакай, вичи дагъвияр патал зегьмет чIугвазвайдакай лагьана. Гьа са вахтунда ада, бязи руководителри бегьемдаказ кIвалах тийиз, гьукуматдин пул незвайди къейдна.
Заз акурвал, Н.Самурский гзаф месэлайрай гьахълу тир. Ада гзаф кIвалахзавай. Экуьнахъ фад къвезвай, нянихъ геж хъфизвай. Саки гьар юкъуз ада вичихъ галаз кIвализ стенографистка хутахзавай ва абуру йифен кьуларалди государстводин метлеб авай текстер кхьизвай.
Са гафуналди, Дагъустан сиясатдин, экономикадин, культурадин, яшайишдин жигьетдай вилик тухун патал Нажмудин Самурскийди авур кIвалахар зурбабур я». Гьайиф хьи, Дагъустандин халкьдин викIегь сад лагьай регьбер Нажмудин Самурский рикIелай алудзава. Эхиримжи йисара адан са юбилейни государстводин дережада къейд авунач.
Абдулатип Гьажиев, тарихдин илимрин кандидат
