Алатай гьафтедин арбедиз, 28-июндиз, мусурманри Къурбанд сувар къейдзавай юкъуз, Дагъустандиз Рос­сиядин Президент Владимир Путин мугьман хьана. Гьеле са гьафтедин вилик интернетдин жуьреба-жуьре майданриз Дагъларин уьлкведиз государстводин регьбер атун мумкин тирдакай хабар гузвай малуматар акъатна. Амма са чешмедини флан юкъуз къведа лагьана тестикьарнавачир, яни Владимир Путин Кеферпатан Кавказдин республикадиз атун эхиримжи сятералди сир яз амай…

Президент Дагъустандиз виликдайни мугьман хьанай: 1999, 2000, 2005, 2008, 2018, 2019-йисара. Эхиримжи сеферда ада Ботлих районда 1999-йисара кьиле фейи дяведин гьерекатра телеф хьайи кьегьалриз хкажнавай гуьмбетдал цуьквер эцигнай ва а гьерекатрин иштиракчийрихъ галаз гуьруьш кьиле тухванай. И сеферда ам региондин кьиблепатаз – Дербент шегьердиз атана.

Са шакни алачиз, им Дагъустандин уьмуьрда лишанлу вакъиа я. Владимир Путина нубатдин сеферда вичиз Дагъус­тан гьикьван багьа ятIа, дагъвийриз вичи­ гьи къайдада гьуьрметзаватIа къалурна­. И де­лил гьам чкадин, гьамни федераль­ный дережадин хейлин экспертрини къейдна. Са мисал гъин: коронавирус пайда хьайидалай кьулухъ Президентдин сагъламвал хуьн патал хейлин серенжемар кьабулнавай. Абурукай сад уьлкведин регьбер гзаф кьадар инсанар кIватI жезвай чкайриз­ тефин, фейитIани, абуруз лап мукьва тахьун тир. Амма Дербент шегьерда авай чIавуз В.Путина са шумуд йисуз амал авур къайда чIурна: шегьерда эцигнавай фонтандиз килигзавай чIавуз ам чкадин агьалийриз мукьва хьана, бязибуруз гъилер яна. 13 йис хьанвай Фатимади лагьайтIа, Президентдивай вичихъ галаз санал шикил ягъун тIалабна. Адани рушаз ваъ лагьанач. Президентдихъ галаз шикил ягъай Фатима неинки са чи, гьакI хейлин къецепатан уьлквейрани машгьур хьана. Адавай цIудралди СМИ-ри интервьюяр къачуна.

Владимир Путиназ Дагъустандихъ­ авай кIанивиликай адан пресс-секретарь Дмитрий Пескова «KP.RU» изданидин векил Александр Гамоваз гайи интервьюдани къейднава:

«Гьакъикъатдани, Президентдихъ Да­гъустандин, анин вири халкьарин ва Дагъустандин сад тир халкьдин жигьетдай кьетIен чими гьиссер ава.

Четин вахтара Путин абурухъ галаз санал алай, кьилел атанвай бедбахтвилер санал алудзавай. Республика вилик финин кардани ада абурухъ галаз санал шадвал пайзава. Вилик финик  кьилдин шегьерар, туризмдихъ галаз алакъалу проектар ва маса месэлаяр акатзава.

Эхь, гьакъикъатдани, Путинахъ Дагъустандиз талукь яз лап чими гьиссер ава».

Уьлкведин Президент къадим шегьердиз мугьман хьунин кьилин макьсад ина туризм вилик тухунин месэлайриз талукьарнавай совещание кьиле тухун тир. И кар патал Дербент хкягъун дуьшуьшдин кар туш: эхиримжи йисара Дагъларин уьлкведин тарихдин шегьердиз мугьман жезвай туристрин кьадар къвердавай артух жезва, шегьер вични жуьреба-жуьре рекьерай вилик физва.

Гила — Президентди Дербентда югъ акъудай гьаларикай галай-галайвал. 28-­июндиз В.Путинахъ галаз санал Дербентда СКФО-да Президентдин патай тамам ихтиярар ганвай Векил Юрий Чайка, РД-дин Кьил Сергей Меликов, сенатор Сулейман Керимов, гьакI са жерге маса ксарни галай.

Къеледа

Сиягьат къадим къеледилай гатIун­на. Ина сейрда авай чIавуз уьлкведин регьбердиз шегьердин администрациядин архитектурадин ва градостроительстводин отделдин начальник Иса Мегьамедова Дербент вилик тухунин рекьяй кардик квай государстводин программа кьилиз акъудзавай гьалдикай ихтилатна.

Доклад ийизвай чIавуз И.Мегьа­ме­дова Дербент Урусатдин виридалайни кьибле ва виридалайни къадим шегьер тирди, адан яшар 5000 йисарилай алатнавайди къейдна. Владимир Путина шегьердин яшдиз талукь яз докладчиди лагьай рекъемрин гьакъиндай разивал къалурна.

«Зун и рекъемрихъ галаз рази я. 1971-йисалай ина археологиядин ахтармишунар кьиле физва, гьеле гьа чIавуз алимар Дербентда 5000 йисан вилик инсанар яшамиш хьайиди тестикьарзавай фикирдал бинеламиш хьанай», — къейдна Президентди.

Чи фикирдалди, гила Дербентдин яшарин гьакъиндай кьиле физвай гьуьжетар акьалтIда.

Гуьгъуьнлай В.Путин республикадин туризмдин хиле кьилиз акъудзавай чIехи проектрихъ галаз танишарна. Абурукай малуматар РД-дин туризмдин ва халкьдин яратмишунрин сеняткарвилерин (Минтуризм) министр Эмин Мерданова­ гана. Кьилди къачуртIа, алай вахтунда Дербент райондин мулкарал РФ-дин экономи­кадин рекьяй вилик финин министерстводихъ ва «Кавказ.РФ» институтдихъ галаз санал РД-дин Минтуризмди «Каспийский прибрежный кластер» арадал гъунин жигьетдай кIвалах кьиле тухузва. Адан сергьят­ра аваз 6 километрдин мензилда гьуьлуьн къерех аваданлу ийида, ана туризмдин инфраструктурадин хейлин объектар эцигда.

Кластердиз мукьва яз Вирироссиядин аялрин центрани кардик кутадай ниятар ава. Центради, санлай къачурла, 1125 аял кьабулда. РикIел хкин, Дагъустанда образованидин чIехи центр эцигунин теклиф алатай йисан сентябрдин вацра кьиле фейи РФ-дин Госсоветдин Президиумдин заседанидал РД-дин Кьил Сергей Меликова ганай.

Мадни Президентдиз шегьердин къадим къеле Каспий гьуьлуьхъ галаз алакъалу ийидай «цIилинин рекьиз» (канатная дорога) талукь проектни къалурна.

Рекьин яргъивили 2850 метр тешкилда. Са сятда и рекьяй махсус 17 кабинада аваз (гьар сада 8 кас гьакьзава) 500-дав агакьна инсанривай къеледилай гьуьлуьн къерехдал кьван физ (шегьердин винелай) жеда…

МискIинда

Гуьгъуьнлай Владимир Путин Дербентдин жуьмя-мискIиндиз фена. И мискIин дуьньяда виридалайни къадимбурукай сад яз гьисабзава, чи уьлкведа адалай вилик эцигнавай маса мискIин малум туш. Тарихдин имаратдин асул эцигунар VIII асирда кьиле фенва.

Жуьмя-мискIиндин векилри РФ-дин Президентдиз Къуръан багъишна. Президентди ам вичин хурудив агудна ва лагьана:

«Савкьат гунай сагърай! Ада Кремлда вичиз лайихлу чка кьада. Москвадин Патриархди чаз гьамиша мусурманар чи стхаяр я лугьуда. Гьакъикъатдани гьакI я ва и карди чи халкьдин садвал мягькемарзава. Жуьреба-жуьре миллетрикай ибарат, гьар жуьре динрал амалзавай, анжах сад тир халкьдин.

Мусурманрин пак ктаб вирибур патал пакди я. Амма къецепатан са жерге уьлквейра икI гьисабзавач, инсанрин диндин гьиссериз гьуьрметзавач.

Чи уьлкведа  им тахсиркарвал я! Гьам Конституциядин къанунралди, гьамни Уго­ловный кодексдин 282-статьядалди. Чна гьамиша къанунралди мягькемарнавай и къайдайрал амалда».

Мусурманри Къурбанд сувар къейдзавай пак юкъуз Швецияда Къуръандиз цIай яна. Полициядин къуллугъчийри и кар ийизвай угърашдиз са манийвални ганач. Дуьньядин хейлин мусурман уьлквейра наразивилин мярекатар кьиле фена. Владимир Путина, мусурманрин пак Ктаб вичин хурудив агудуналди, вири дуьньядиз гьар са инсандин диндин гьиссериз гьуьрметун лазим тирди къалурна.

Администрацияда

Нянрихъ Дербент шегьердин администрацияда Владимир Путинан регьбервилик кваз туризм вилик тухунин месэлайриз талукьарнавай совещание кьиле фена. Ана интернетдин алакъадин куьмекдалди уьлк­ве­дин регионрин, федеральный минис­тер­ствойрин, ведомствойрин кьилери, векилри иштиракна.

Президентдин рахунрай малум хьайивал, санкцийри ва урус миллетдиз акси яз тухузвай сиясатди Урусатдин агьалияр къецепатан са жерге уьлквейриз сиягьатар ийиз финикай къерехна. И кар себеб яз, уьлкведин къенепатан туризм вилик тухудай мумкинвилер гзаф хьанва. В.Путина гьисабзавайвал, къенепатан туризм вилик тухун патал регионра кутугай шартIар авачиз туш. Урусатда туристрин фикир желбдай маса уьлквейра авачир надир затIарни пара ава.

«Совещание тухун патал Дербент хкягъун дуьшуьшдин кар туш. Чун иниз къенепатан туризм вилик тухун патал  алава гьихьтин серенжемар кьабулун лазим ятIа веревирд ийиз атанва.

Дагъустанда, иллаки Дербентда, къенепатан туризм вилик финин рекьяй рекорддин нетижаяр арадал къвезва. Къадим тарихдилай, милли медениятдин ивиррилай гъейри, ина килигуналди тух тежер тIебиат, фикир желбдай хейлин маса затIар ава, абурукай виридакай инал рахаз хьун мумкин туш», — лагьана В.Путина, Дербент шегьерди къенепатан туризм вилик тухунин карда къазанмишнавай агалкьунар къейд авуналди.

Совещанидин иштиракчийрин фикир Вла­димир Путина йисан кьиляй-кьилиз кIвалахдай гьуьлуьн курортар вилик тухунал желбна.

«И жигьетдай чна чи агьалийриз ­вири жуьредин къулай шартIар теш­килна кIанда. Къуллугърин къиметарни ери, къецепатан уьлквейринбурув ге­къигай­ла, усалбур тежедайвал, агьалияр чи ­курортрилай рази яз амукьдайвал авунихъ еке метлеб ава», — лагьана Президентди, ­Каспий гьуьлуьн къерехдани ихьтин курорт арадал гъиз кIанзавайди рикIел хкуналди.

Совещанидин сергьятра аваз В.Путина Сергей Меликовавай ОАЭ-рин президент Мугьаммад ибн Заид Аль Нахайян патал­ Дербентдиз талукь материалар гьузурун­ тIалабна. Малум хьайивал, мукьвара Санкт­-Петербургда кьиле фейи экономикадин форумдин сергьятра аваз Россиядинни ОАЭ-рин регьберрин гуьруьш кьиле фена. Анал В.Путина шейхдиз уьлкведин виридалайни къадим шегьердиз талукь материалар агакьарда лагьана гаф гана.

«За Арабрин Сад хьанвай Эмиратрин Президентдиз Петербургдин экономикадин форумдал Дербентдиз, адан тарихдин имаратриз талукь материалар агакьарда лагьана гаф ганва. За квевай абур гьазурун ва рекье тун тIалабзава», — элкъвена РФ-дин Президент РД-дин Кьилихъ.

ГьакIни В.Путина РФ-дин Гьукуматдиз Дербент шегьер вилик тухунин месэла вири терефрихъай таъминарун буйругъна:

«За уьлкведин гьукуматдивай, региондихъ галаз санал, энгел тавуна, Дербент шегьер вилик тухуниз талукь проектар мад сеферда ахтармиш хъувуна, абур кьилиз акъудна акьалтIарзавай вахтариз ва акъатзавай харжийриз талукь яз дегишвилер кухтун тIалабзава». Президентди алава хъувурвал, пулдин такьатар чара ийизвай чешмеяр тайинарна, вилик эцигзавай макьсадар кьилиз акъудна кIанда.

Совещанидал Дагъустандин туризмдиз­ талукь доклад Сергей Меликова авуна. Са макъаладин сергьятра аваз докладди­кай тамамдиз рахаз жедач, чна газет кIел­завайбур ана къейднавай кар алай месэлайрихъ галаз танишарзава. Сергей Меликова къейд авурвал,

— Дагъустанда туризмдин саки вири жуьреяр, гьатта сагъламардай ва агротуризмни, вилик тухудай надир шартIар ава;

— туристри гзаф кьадар метягьар маса, туризмдин къуллугърикай гегьеншдиз менфят къачунин нетижада гьар жуьредин метягьар гьасилунин промышленностни вилик физва;

— республика экономикадин рекьяй вилик тухунин карда виридилайни зурба вад проектдикай сад «Развитие каспийского кластера» проект я;

— республикада гъвечIи ва юкьван карчивилин субъектриз куьмекар гун патал федеральный ва региондин дережада аваз са жерге серенжемар кьабулнава;

— Дагъустандиз къвезвай туристрин кьадар йисалай-суз гзаф жезва. Шаз абурун кьадар 1 миллионни 560 агъзурдав агакьнавай;

— Къаякент райондин мулкарал йисан кьиляй-кьилиз кардик жедай гьуьлуьн курорт эцигиз гатIунда;

— Дербент вири СКФО-дин туризмдин гевгьер я. Республикадиз къвезвай саки вири туристар Дербентдиз мугьман жезва.

Кьве патан гуьруьш

Туризмдин месэлайриз талукь совещание акьалтIайдалай кьулухъ Владимир Путина Сергей Меликовахъ галаз кьилдин гуьруьш тухвана.

РД-дин Кьили РФ-дин Президентдиз рес­публикада яшайишдинни экономикадин жигьетдай вилик тухун патал кьилиз акъудзавай проектрикай, Украинада кьиле физвай махсус операциядин иштиракчийрин хизанриз куьмекар гун патал кьабулзавай серенжемрикай, женгера телеф хьанвай ви­кIегь дагъустанвийрин экуь къаматар, абурун тIварар мектебриз, спортзалриз ва маса объектриз гуналди, эбеди ийизвайдакай, къецепатан уьлквейри Урусатдиз акси яз кьабулнавай санкцийри, санлай къачурла, Дагъустандин экономикадиз кьецI тагузвайдакай, ципицIчивилин хел вилик тухуникай ва маса месэлайрикай ихтилатна.

Докладчиди гьакIни 24-июндиз уьлкведа арадал атай гьаларин шартIара гьар са дагъустанвиди Президентдин тереф хвейидакай хабар гана. «МасакIа тежедайдахъ зун инанмиш тир», — лагьана Президентди.

Йикъан эхирдай Владимир Путин Дербент шегьердин агьалийрихъ галаз рахана, ам фонтандиз килигна. Чкадин агьалийрихъ галаз рикIел аламукьдай шикилар яна.

Нетижаяр

Сергей Меликова РФ-дин Президент Дербентдиз мугьман хьунин гьакъиндай вичин фикирар лагьана. Кьилди къачуртIа, ада къейдна:

«…Президентди вич чи республикадив­ кьетIендиз эгечIзавайдакай са шумудра лагьанай. Зи фикирдалди, дагъустанвиярни Президентдив гьа къайдада эгечIзавайди лугьунин игьтияж авач: дагъвийри, 1999-йисара хьиз, исятдани чпин вафалувални кIанивал краралди къалурзава. Гьам сечкияр кьиле физвайла, гьамни дяведин майданра, гьамни чи жемият кьве патал ийиз­ кIан хьайи макъамда Дагъустанди кьунвай­ рехъ дегиш хьанач – чун Президентдихъ галаз санал ала. Дербентда жергедин, адетдин агьалияр адав гьи къайдада эгечIзавайтIа, чаз виридаз акуна.

Чи республика, машгьурвилел гьалтайла, уьлкведин виридалайни хъсан курортрилай вилик акатнава, гьавиляй туризмдин месэлаярни ина веревирд авун тажуб жедай кар туш. Дербент йисалай-суз иер, къулай, фикир желбдай шегьердиз элкъвезва. Им гьеле эвел я. 2027-йисалди и шегьер вилик тухунин жигьетдай 93 мярекат кьиле тухуда. Ина цIийи рекьер, муькъвер, яшайишдин объектар ва хейлин маса имаратар пайда жеда. Дербент гьикI дегиш жезватIа, Владимир Владимировичаз вичин вилералди акуна. Ада гайи къиметди чун дуьз рекье авайди къалурна.

Заз датIана чи республикадиз куьмекар гунай Владимир Владимировичаз сагърай лугьуз кIанзава…», — лагьана С.Меликова.

Къе Дагъустан Урусатда виридалайни гзаф туристар къвезвай регионрин арада кIвенкIвечи жергейра ава. Гьар юкъуз Махачкъаладин аэропортуни 60-дав агакьна­ самолетар кьабулзава.

Каспий гьуьлуь Дагъустанда туризм вилик тухунин карда кьетIен чка кьазва. Гьуьлуьн къерехда мукьвал йисара 5 агъзурдав агакьна чкаяр авай мугьманханаяр эцигда. Ибур, гьакъикъатдани, чIехи ва чпик еке умудар кутунвай проектар я.

Къуй мадни авадан хьурай къадим Дербент, чи республика, вири уьлкве!

Мегьамед  Ибрагьимов