Къадим Дербентда кьилин образованидин ва юкьван пешекарвилин идарайрин ва филиалрин кьадар 30-далай алатнава. Къейдна кlанда хьи, халис илимдин, жегьил несилдиз мягькем чирвилер гунин, уьлкведин об­разованидиз, экономикадиз мен­фятлу пешекарар гьазурунин рекье лайихлудаказ кlвалахзавай вузри, колледжри машгьурвал ва ихтибарлувални къазанмишзава,­ гьавиляй кlелун патал анриз гьахьзавай жегьилрин кьадарни гзаф я.

Дербентда ихьтин вузрикай­ сад Яшайишдин (Социальный) пе­­дагогикадин ин­ститут (СПИ) я. Гьам шегьерда ва гьамни Кьиблепатан Дагъустанда образованидин пешекарар гьазуруналди машгьур хьанвай институтди РФ-дин образова­нидин ва илимдин министерстводин лицензиядин бинедаллаз кlвалахзава.

И йикъара образованидин хиле аквадай хьтин агалкьунар къазанмишнавай, Дербент шегьерда­ ва, санлай къачурла, Дагъус­тан республикадани образовани­дин хел вилик тухуник лайихлу пай кутунвай алим, муаллим, тежрибалу тешкилатчи, хуьруьн майишатдин илимрин кандидат, кафедра­дин доцент, международный «Про­фессия-Жизнь» премиядин са­гьиб меценат Имамедин Агъабалаевич Агъабалаеван 80 йис тамам хьанва.

Имамедин Агъабалаев 1943-йи­сан 17-июндиз Ахцегь райондин ­Хинерин хуьре хипехъан Агъабаладин хизанда дидедиз хьана. Ам са куьникайни дарвал авачиз чlехи хьана. Адан буба Агъабалади дяведин ва гуьгъуьнин йисара кесиб хизанриз, дяведай хтун тавунвайбурун етим хьанвай аялриз бегьем куьмекар гайиди я. Ихьтин гьуьр­мет авай ва эдеблу хизанда чlехи хьанвай Имамединан рикl кlелунал алай. Ада Хинерин ирид йисан школа 1957-йисуз акьалтlарна. Ах­па Ахцегьрин юкьван школада кlелун давамарна ва 1961-йисуз Кьурагьрин юкьван школа чешнелудаказ куьтягьна.

Ам Махачкъалада авай Да­гъус­тандин хуьруьн майишатдин институтдин экономикадин факультетдик экечlзава. Шад хабар гваз кlвализ хтай ам бубади сефилдиз кьабулна. Кlвале авай чlехи гада кlелиз фейила, Агъабала гъил атlайди хьиз амукьзавай. «Чан хва, чи хизан чlехиди я. Са йисуз вуна зи зегьметдин школада кlвалаха, ахпа за ваз кlелиз фидай ихтияр гуда», — лагьана Агъабалади.

Бубадин гаф къанун я. Са йисуз адаз, бубадихъ галаз хипер хуьз, гад-кьуьд талгьана, дагъларани тепейра, дерейрани яйлахра марфадикни, живедикни, цlай аватнавай ракъиникни, аяз авай йиферани къекъвена, чубанвилин пешедал алай заланвал акуна. Бубадихъ галаз кlвалахай са йисуз ам итим хьиз лигим, четинвилериз дурум гуз вердиш хьана, хъсанвилерни писвилер сабурлудаказ кьабулдай сирер, рабочий инсандин зегьметдин дад чир хьана.

Дахдихъ галаз зегьметдин теж­риба хьанвай зигьинлу жегьил 1961-йисуз Дондал алай Ростовдин гьукуматдин педагогвилин институтдин естествознанидин факультетдиз гьахьна ва ам  агалкьунралди куьтягьна.

1965-йисуз И.Агъабалаев Хинерин юкьван школада химиядай­ни биоло­гиядай тарсар гуз га­тlун­на. 1971-1975-йисара Да­гъус­тан­дин хуь­руьн майишатдин НИИ-дин Ахцегьа авай дагъдинни дередин тежрибадин станциядин набататрин отделда илимдин къуллугъчи яз кlвалахна.

1974-йисуз чи ватанэгьлиди Моск­вадин Тимирязеван тlвар­цlихь­ галай хуьруьн майишатдин академияда хуьруьн майишатдин илимрин кандидатвилин диссертация хвена.

1976-1981-йисара ада баркаллувилелди Азербайжан ССР-дин Илимдин академиядин генетикадинни селекциядин институтда илимдин старший къуллугъчи яз кlвалахна.

Анай Дагъустандиз хтайла­, Кьурагьрин райком­пар­тияди илим­дин кандидатвилин дережа авай хуьруьн майишатдин пешекардал гьалар са акьван хъсанзавачир Кумухъа авай «Кьуьчхуьрский» колхоздин председателдин везифаяр ихтибарна. 1981–1986-йиса­ра ада колхоз вилик жергейра авай майишатдиз элкъуьрна. Гатун вахтунда Самур-Дербент къаналдин къерехдай Кумухъиз физвай рехъ гъуьр хьтин руквадин къат аваз жедай, чlимелар хьайила, кьаради кьадай­. Имамедин Агъабалаевич, колхоздин кlвалахар гуьнгуьна туна, хуьр аваданламишдай кlва­лахрив гатlунна. Кумухърин сифтегьан классрин школа, райондин кьиле авайбурухъ галаз рахана, Имамедин муаллимди муьжуьд йисан школадиз элкъуьрна. Им икьван гагьди 5-8-классра кIелун давамариз ЛукIарик физвай аялар патал пара кьезилвал хьана. Ада сифте нубатда хуьруьз къвезвай рехъ, ири къванер, чиргъ вегьена, туькlуьрна. …

1986-1989-йисара ада Вирисоюздин набататрин илимдинни ахтармишунрин институтдин Дагъус­танда авай тежрибадин станцияда илимдин старший къуллугъчи яз кlвалахна. 1987-йисуз Гьукуматди кооперациядиз талукь къанун кьабулна. И къанунди уьлкведин экономикадин дибар хъсан патахъди элкъуьрун патал важиблу роль къугъвана. Дербент районда авай ВНИ-дин филиалдин бинедаллаз­ И.Агъабалаева Кьиблепатан Да­гъустанда сад лагьай илимдинни производстводин «Тумар» кооператив ачухна.  Ина хуьруьн майишатдин производство кардик­ кутуна, къелемар цаз, чlехи авуна­.

Кооперативдин тежрибади гьукуматдинни алишверишдин­ди тушир образованидин идара ахъа­юнин фикирдал гъизва. Фикирдиз атай вуздин проект ада 1993-йисуз агалкьунралди кьилиз акъудзава. Дербентда Москвадин яша­йишдин университетдин филиал ачухна, вич адан кьиле акъвазна.  1999-йисуз МОСУ-дин бинедал Имамедин Агъабалаева Дербентдин Стlал Сулейманан тlварцlихъ галай яшайишдин университет ачухна (гилан Социальный педагогикадин институт), учредитель вич я.

Имамедин Агъабалаеван къелемдикай илимдин 28 кlвалах («Эт­­нокультура как компонент воспитания молодежи в Дагестане», «Культура и традиции народов Дагестана» в школе как пропаганда народного опыта воспитания», «Критерии Горского воспитания достойного человека», «Агроэкологические основы применения пестицидов в Дагестане» ва масабур) вузрин студентар патал педагогикадай ва хуьруьн майишатдин месэлайриз талукьарнавай кьве ктаб хкатнава.

— Чи жегьилри РагъакIидай па­танни Европадин гзаф чlуруз эсердай, чаз герек авачир культурадихъди чIугвазва. Хсуси эйни (идентичность) квадар тавун патал чун и гьерекатдиз таъсир авуниз мажбур я, — лугьузва Имамедин Агъабалаевича. — Чна чи лайихлу бубайрин чешнейралди, акьалтзавай несилдиз дуьз тербия гана, абур уьмуьрдин дуьз рекьел акъудун — чи кьилин везифайрикай сад я. Чи къуват мягькем адетра, хизандин кlеви дибда авайдахъ зун инанмиш я. Гьар са жемят чпин адетралди къуватлу я. Абур чкlиз гатlунайтlа, бедбахтвилер жеда­, инсанрин арада авай алакъаяр­ атlуда. Гьар са халкьдихъ хвена ва артухарна кlанзавай девлетар ава. Зи буба 83 йисуз яшамиш хьана, вири уьмуьрда малдар яз кlвалахна. Диде 86 йисуз яшамиш хьана. Жуван бегьем яш хьанватlани, зи вил къени диде-бубадихъ галама. Диде-бубади заз уьмуьрдин бинеяр чирна, зегьмет ва чил кlанардай гьиссер кутуна. За абурун весийрал амалзава. Зи муькуь стхайрини уьмуьрда лайихлу чкаяр кьунва.

Имамудин муаллимдиз институт ачухун регьят кар туширди чизвай. Сифте ада идарадин патахъай къайгъу чlугуна. Лазим тир еридин чирвилер гун патал материально-технический база арадал гъана. Вири аудиторияр ва классар алай аямдин электронный техникадалди таъминарна, хъсан пешекарар, вини дере­жадин муаллимар желбна. Муаллимар ва студентар патал методикадин кабинет, алимрин Совет кардик ква. Саки 20 агъзур кьван ктабар, методикадин литература ава.

Ибур, гьелбетда, гьакl арадал атайди туш. Рикlе авай къаст кьилиз акъудиз, хсуси къуватар, гзаф такьатар серф авурла, хьанвайди я. Кlвалахдин йисара институтда библиотекадин илимдинни методикадин литературадин чlехи фонд арадал атанва. Идалайни гъейри, алай аямдин истемишунрив кьазвай махсус дисциплинайрай ктабрин электронный жуьреярни ава. Электронный библиотекадиз гьахьна ктабар кlелдайвал, интернет квай компьютеррин зални кардик ква.

Институтдихъ хуьруьн майи­шатдин тежрибадин участокни ава. Ана лапагар ва калер хуьзва, хуьруьн майишатдин хилерай пешекарвилин чирвилер къачузвай студентриз практика кьиле физва.

Профессорринни муаллимрин кlвалахдин ери хъсанарун, институтдин материально-технический база мягькемарун, республикадин шегьеррин ва районрин юкьван мектебрин коллективрихъ галаз алакъаяр гегьеншарун — ибур институтдин гьар йикъан кlвалахдин важиблу терефар я.

Производстводин практика тухун патал республикадин организацийрихъни карханайрихъ галаз икьрарар кутlуннава.

Институтди вичин 30 йисан тарихда вад агъзурдалай гзаф муаллимар, педагогар-психологар, де­фектологар, соцработникар, ирид агъзурдалай гзаф тренерар­, аялрин бахчайрин тербиячияр, сифтегьан классрин муаллимар, юрис­тар ва экономистар ахъайнава.

Институт акьалтlарай чIехи пай пешекарри школайрин директорар, администрацийрин ва чкадин самоуправленийрин органрин, яшайишдин къуллугърин, къанун-къайда хуьдай органрин къуллугъчияр, хсуси карханайрин регьберар яз кlвалахзава.

Имамедин Агъабалаевича, 9-класс куьтягьай аялар Дербентдилай яргъариз тефинин, абур патан чкайра чlуру таъсирдик акат тавунин мураддалди, 2004-йисуз, вич учредитель яз, хсуси пешекарвилин образованидин идара — «Прикаспийский социальный колледж экономики и управления» — ахъайна.

2020-йисалай колледждин­ тlвар «Хсуси пешекарвилин обра­зо­вани­дин идара «Со­циально­-много­про­фильный колледждал» де­ги­шар­нава. Колледжди Дагъустан­ Республикадин образованидин­ ва илимдин министерстводин­ 2015­-йисан майдиз ганвай 8141-нумрадин лицензиядал асас­лу яз кlвалахзава.

Ада республикадин пешекарвилин образованидин вузрихъ галаз  кlвалахдай икьрар кутlуннава. Ида колледжда кlелзавай студент­риз кьезилвилер­ аваз республикадин вузрик экечl­дай мумкинвал гузва.

Имамедин Агъабалаевича,  ме­­ценат яз, мергьяматлувилин бе­­гьем кlвалахарни авунва. Ада «Агъабала» тlвар алаз мергьяматлувилин фонд ачухна. Кумухъа жемятди чпин такьатрихъ эцигзавай мискlин сакlани арадиз къвезвачир. Са метрдин цлар хкажна, кlвалах акъвазнавай. «Агъабала» фондуни къуьн кутуна, бегьем такьатар харжна, мискlин эцигна куьтягьна, Аллагьдин рекье ибадат ийизвай хуьруьнэгьлийрив вахкана. Белиждин Хпеж микрорайонда авай мискlин эцигдайлани куьмекар гайиди я. Кумухъ хуьруьз газ гъидай месэла къарагъайла, Имамедин Агъабалаевича газ гъун па­тал гьазурзавай проектдинни­ сметадин документриз акъатзавай харжияр вичел къачуна. Лагьана кlанда, кьадар гъвечlиди тушир. Документар арадал гъун патал 15 миллион манат харжияр акъат­на. Ахты-чай дереда Хинериз хъфизвай рекье ва Мегьарамдхуьре муь­къвер эцигна, Дербент шегьердин иви къачузвай станциядиз 15 миллион манатдин медицинадин тадаракар маса къачуна. Лезги театрдиз куьмекар гана.

Ватанпересвилин тербия гунин мураддалди, Кьурагь райондин школайра кlелзавай аялрин арада Гъалибвилин йикъаз талукьарна конкурсар тухвана, Кумухъ хуьре нетижаяр кьуна. Кlвенкlвечи ва приздин чкаяр кьурбуруз къиметлу пишкешар, дипломар гана.

Эдебиятдин хиле яратмишзавай са шумуд шаирдиз ктабар акъу­диз куьмекар гана. Абурун арада СПИ-да кlелай студент, жегьил шаир Владик Батманов, шаир Бикеханум Алибегова, Ашукь Сакит, рутулви Дашлар ва масабур ава.

Дербент шегьердин 2000 йис­ тамам жезвай юбилейдин ви­лик­ Имамедин Агъабалаевича,  акьалт­завай чи несилдиз къадим Дербент шегьердин тарих дериндай чир хьун патал, Россиядин императордин кIвалин заказдалди, 1903-1906-йисара Е.Казубскийди кхьена акъудай ктаб, ам сад-кьвед амукьуниз килигна, вичин харжийрихъ цlийи кьилелай чапдай акъуд­ хъувуна.

Имамедин Агъабалаевич эдеб­­лу ва гьуьрметлу хизандин кьил я. Ада вичин ругуд веледдиз кьилин образование гана. Кьве гадани­ илимдал, юриспруденциядал ва экономикадал машгъул я. Мугьаммед юридический илимрин док­тор я, СПИ-дин ректорвиле кlвалахзава. Чингиз экономикадин илимрин кандидат, СПИ-дин кафедрадин доцент я, таможнядал кlвалахзава.  Руш Беневша Мегьамедова филологиядин илимрин кандидат я, Фатима Белижда авай аялрин «Мальвина» бахчадин заведующий, Тамела Дербентдин юридический колледждин регьбер, филологиядин илимрин кандидат я. Амелади и колледжда муаллимвалзава. Гъвечlи руш Жаннетади 5-классда кlелзава. Гьуьрметлу Имамедин муаллим цlудралди хтулрин ва птулрин бахтлу бубани я. Чна Имамедин Агъабалаевичаз юбилей мубаракзава ва адахъ чандин сагъвал, яргъи уьмуьр хьун алхишзава.

Къагьриман Ибрагьимов