Тахминан XV асирда Ширвандикай сефевидрин Персиядин чIуру ниятрин гьерекатрин объект хьана. Сефевидрин Ардебиль шегьерда арадал атанвай тайифа эвелдай суннитринди тир, амма адан кьиле I Исмаил акъвазайла, ада Персияда вичин терефдаррин кьадар артухарунин карда шиизмдикай менфят къачуна. Исмаила регьбервал гузвай девирдилай гатIунна, сефевидри шиизмдал амал авунихъ галаз санал чпин кIвач галу­кьай вири чилерал цIун ва гапурдин куьмекдалди шиизмдин тум цазвай. Къейд ийин хьи, са тIимил идалай вилик, Жунейдалай гатIунна, сефевидрин регьберар цIийи гьужумрикайни гьукумдикай фикириз гатIунна. Чпин фикирар кьилиз акъудун патал абур жуьреба-жуьре халкьар азадвиликай магьрумиз эгечIна.

Кеферпата абурун мурадар кьилиз акъатзавайтIани, Жунейд, адан хва Хайдар Дагъустандин чилерал телеф хьанай… Хквен чун Исмаилан девирдал.

Тебриз муьтIуьгъарайла, ада вич Персиядин шагь яз малумарна. Нетижада сефевидрихъ армия авай хсуси госу­дарство хьана. Генани керчекдиз ла­гьайтIа, сефевидар гзаф хаталу ва пис къуншийриз элкъвена.

1538-йисуз сефевидар Ширвандал фена. Идалай виликни абур са шумуд сеферда Ширвандал гьужумиз чалишмиш хьанай, амма абурун гьерекатри нетижа гузвачир. Шемахи ирид вацра са нетижани авачир гьалкъада хьайидалай кьулухъ I Тагьмасб шагьди таб-гьилледин куьмекдалди Дербенидрикай тир эхиримжи Ширваншагь Шахрух кьуна. “Х ва ХI асиррин Ширвандинни Дербентдин тарихдиз” талукь алавайрин автор Мюнеджим-башиди кхьизвайвал, “…Тагь­масба, икьрар кутIунда, хатасузвал таъминарда лагьана, таб авуна, Шахрух къеледай агъуз эвичIдайвал чIалал гъана. Ада сифте ам есирда кьуна, гуь­гъуьнлай­ тайинарнавай вахтунда шагьдин чандиз къаст авуна…”. И чIа­ва­лай Ширвандин гьукум сефевидрин гъиле гьатна. ЦIи­кьвед йис арадай фейила, Шекини муь­тIуьгъ хьана. Ширванда ва Шекида саки кьве асирда къизилбашри агъавална.

Сефевидри Ширван кьуна са тIимил вахт алатайла, аниз фейи ингилис дипломат ва карчи Энтони Женкинсоназ рикI тIардай шикилар акуна. Вичин мемуарра ада кхьизва: “Гиркан уьлкведихъ (Ширван — авт.) виликдай еке машгьурвал авай. Адак хейлин областар, шегьерар, къелеяр акатзавай. Адан пачагьар къадим девирра гзаф къудратлубур тир ва абурухъ персрин Софидихъ галаз дявеяр тухудай мумкинвилер авай. Ам­ма гила вири дегиш хьана: шегьерарни къелеяр кесиб хьанва, пачагьди (гирканвийрихъ чпин кьилдин пачагь аватIани) са тIимил вахт идалай вилик Гиркан кьунвай Софидиз икрамзава. Диндин жигьетдай авай тафаватлувилери чпихъ еке гьуьрмет авайбур кIурарик вегьена, шегьеррин, къелейрин цлар чукIурна. Майдандиз акси къуватар экъечI тавун ва абурук кичI кутун патал сефевидрин регьберди Шемахида чахмахдин дагъдин къванерикай къеле эцигиз туна, чIехи гьуьрмет авай инсанрин  кьилер галудна, адан кукIвал эцигна. И шегьер пайгардикай хкатнава. Ана гзаф агьалияр яшамиш жезвай, абурун чIехи пай эрменияр тир…”.

Сефевидар шегьерарни къелеяр чукIу­руналди сергьятламиш хьанач, абуру гужуналди агьалийрив шиизм кьабулиз тазвай. Суннизмдал къадагъа эцигнавай. Дагъустандай тир тарихчи А.И.Тамаян фикирдалди, мискIинра кьиле тухузвай суннитрин адетар яракьдин куьмекдалди шиитрин адетралди эвез ийиз тазвай. И кардихъ галаз рази тахьайбурун кьисмет кьилер галудайбурун хьтинди жезвай. Вири и кIвалахар патав гвай килисада хашпарайри азаддиз чпин адетар тамамарзавай вахтунда кьиле физвай. А йисарин шагьид хьайи сада кхьизвайвал, “хашпарайриз диндин жигьетдай са къадагъани тайинарнавачир…”.

Вири и зулумрин винел алава яз агьа­лияр патал жуьреба-жуьре налогарни пайда хьана. XVIII асирда налогрин кьадар пуд сеферда артух хьанвай. Европадай тир Изеутдин кешишри шагьидвалзавайвал, “лежберар акьван зулумдик акатнава хьи, абур шегьердай катдай чкадал атанва. Эгер кесибрихъ катдай са хатасуз чка авайтIа, абурукай садни шегьерда акъваздачир”.

Ширван мад дявейрин майдандиз элкъвена. XVI асирдилай XIX асирдин эвел кьилералди Персиядинни Османрин Туьркиядин арада цIудав агакьна дя­веяр кьиле фена. Гуьгъуьнлай и дявейрик Урусатни экечIна. ЧIехи пай женгер лагьайтIа, Ширвандин мулкарал кьиле фена. Монголринни татаррин зулумрин девирда хьиз, Ширван дявейрин майдандиз элкъвена. Уьлкведин винел мад ви­ри агьалияр къирмишунин къурхулувал пайда хьана.

И четин макъамда, Аллагьдин патай куьмек яз, майдандиз Давуд тIвар алай гьажи, имам, мударрис экъечIна. Гьайиф хьи, чал адакай лап тIимил малуматар агакьнава. Тарихдай малум тирвал, ам адетдин хизандай тир. (Къейд ийин хьи, Лопухинан ва Герберан делилрал асаслу яз, ам Дедели хуьряй я лугьузва. Чи фикирдалди, им гъалатI я. Гьажи Давудахъ Деделида кIвал ва чилин мулк авай. Амма я винидихъ тIвар кьунвай авторри, я маса чешмейри ам Дедели хуьруьн агьали тир лагьана тестикьарзавач. Акси яз, гьа девиррин са тарихчиди къейдзавайвал, Гьажи Давуд “фадлай гимияр акъваздай Ниязовдиз мукьва авай Муьскуьр тIвар алай чкада яшамиш жезва…” Мад са делил. Тарихдай малум тир­вал, Гьажи Давудахъ “аль-Джабали” нисба (араб чIалал — тайин са касдин ери-бине гьинай ятIа къалурзавай лишан) авай. Араб чIалай и гаф таржума авурла, Гьажи Давуд Чеперин (Джаба) хуьруьн агьали тирди тестикь жезва. Итижлу кар ам я хьи, фольклордани ам “Гьажи Давуд Ширвани” хьиз ваъ, “Гьажи Давуд Дагъустани” хьиз сейли я). XIX асирдин Урусатдин тарихчийри кхьизвайвал, Гьажи Давуд девирдин руьгьдин регьбер  тир. Бязи чешмейра къейдзавайвал, Гьажи Давуд тIарикьат­дин терефдар тир. (Тарихчийри Гьажи Давуд, шейх Мансур, имам Шамил гекъигни ийизва. Идакай гегьеншдиз А.А.Бутаеван “Гьажи Давуд къарагънавай халкьдин кьиле” макъалада кхьенва).

Аллагьдин куьмекдалди Гьажи Давудалай чапхунчи душманар чукурдай къуватар кIватIиз алакьна. Ада халкь женгиниз къарагъарна, амма тарашнавай ва барбатIнавай Ширванда инсанар бес жезвачир. И макъамда ада Гуржистандив агакьдалди авай областрин жемятризни душмандиз акси женгера иштиракуниз эвер гана. ГьакI ятIани, инсанрин кьадар тIимил тир. Дагъустандиз фейи Гьажи Да­вуда Дагъларин уьлкведа авай стха халкьарни женгиниз руьгьламишна. Бедреддинзадеди кхьизвайвал, “лезги тайифа къуватлуди, гзаф истемишдайди, садвал авайди хьана…”.

Халкьдин азадвилин женгерин цIаяр цIуд йисан къене хкахьнач. И дявейрин эхирда, 1721-йисан августдин вацра, душмандивай Шемахи вахчуна ва сефевидрин сердер есирда гьатна. Им Ширван къизилбашрикай тамамдиз михьна ла­гьай чIал тир.

Винелай килигайла, Гьажи Давуда  адетдинди тушир хьтин кар авунвачирди хьиз аквада. Гьелбетда, адан хьтин кьегьалвилер гьунарлубур, ахьтин игит рухваяр чеб милли къагьриманар я. Тарихда, халкьдин азадвилерин женгерин кьиле акъвазна, хайи чилер  душмандикай михьи ийиз алакьай инсанар мадни ава. Фикир гайила, Гьажи Давуда авунвай чIехи кIвалах, мисал яз, хашпарайрикай тир Гарибальдиди ва я коммунист, Вьетнамдин регьбер Хо Ши Мина авур кIва­лахрилай кIусни тафаватлу жезвач.

Идалай гъейри, Шаркь патан Кавказда, яракьламиш хьана, женгиниз экъечIу­нин фикир цIийиди тушир. Къизилбашрин вагьшивилериз аксивал жемятдин арада садрани секин жезвачир. 1707-йисуз Али-султан Илисуйскийдилай Жаро-Белокандин ва ЦIахуррин азад тайифаяр, Илисудин султанат, Кахдин магьал, Гуржистандиз мукьва маса мулкар женгиниз къарагъариз алакьна. 1709-йисуз Ширванда, Шемахидиз мукьва районра Люфтали-беган регьбервилик кваз женгер кьиле фена.

Амма… фикиррилай кар кьилиз акъудунал кьван мензил бязи дуьшуьшра са шумуд асирда атIуниз мажбур жезва. Бязи чешмейрал асаслу яз, Къайтагъдин регьбер Агьмад-хан уцмий рафизитриз акси женгериз экъечIун патал вири халкьарихъ элкъвенай. Я Агьмад-хандивай, я персериз гзаф кичIе Али-султан Илисуйскийдилай, я Сурхай-хан Казикумухскийдилай — садалайни халкьар, сад авуна, душмандиз акси дяведиз къарагъариз алакьнач. И кар анжах алим ва мударрис Гьажи Да­вудавай ийиз хьана.

Адан гафуниз Ширванда, Шекида, Илисуда, Жаро-Белоканда, Закаталда, Самурда, Куьреда, Акъушада, Табасаранда, Къайтагъда, Къаракъайтагъда, Къази­къумухда, Хунзахда фикир, дикъет га­на, адахъ яб акална, адан гъавурда акьуна­.

Гьажи Давуд датIана халкьдин арада, вакъиайрин юкьва, женгерин кьиле авай. Ширвандин хан хьайи девирдани ада агъайна уьмуьр кьиле тухузвай ва садрани жемятдивай къерех жезвачир.

Ада вич неинки военоначальник, гьакI зурба сиясатчи хьизни къалурзавай. Са кIвалах гъиле кьадайла, камаллу инсанди хьиз, виликамаз адан нетижа, гележег гьихьтинди жедатIа веревирдзавай. Военный агалкьунри адан кьил элкъуьрнач. Къуватлу артиллерия, маса технологияр авачиз, халкьдин кьадарни тIимил тирла, регионда кесерлу государство яз амукьиз,­ гележегда халкьдин аслу туширвал ва ха­тасузвал таъминариз четин жедайди Гьажи Давудаз чизвай. Вири фронтра магълуб жезвайтIани, Персиядихъни гзаф къуватар амай. Тарихди шагьидвалзавайвал, и уьлкведихъ магълуб хьайидалай кьулухъ са куьруь вахтунда гьалар пайгардик кухтадай алакьунарни авай. Куьрелди лагьайтIа, Персиядин патай гележегда хаталувал амукьзавай.

Дяведин къизгъин женгер кьиле физвай 1721-йисуз Астрахандин губернатор Волынскийдин  ва  адан  куьмекчи  Кикинан куьмекдалди Гьажи Давуда Урусатдиз алакъаяр хуьн, санал кIвалахун теклифна. Им, бязи тарихчийри тестикьар­завайвал, баркаллу регьбердихъ Урусатдик экечIдай ниятар ава лагьай чIал тушир. Архивра амай гьич са чарчяйни чаз Гьажи Давудахъ ихьтин фикирар авайди аквазвач. Акси яз, “…Чна абурулай кьисас­ вахчуда… Дербень, Шемаха, Баку гьал­къада туна, а шегьеррин патарив гвай хуьрер тарашна… Къуй чи кьилел Аллагьдин берекат алаз хьурай, гьа вахтунда кар­ни туькIуьда…” — кхьенай ада Иван Кикиназ.

Ширвандин регьбер авай Шемахадал гьужумдайла, гзаф кьадар кьушунар кIватI­навай. Къейд ийин хьи, а вахтунда шегьердин цлар цIийиз эхцигнавайбур ва мягькембур, чкадин агьалийрин чIехи пайни Персиядай куьч хьанвайбур тир. И гьужумдикай кхьенвай чешмейрай чаз а чIа­вуз Гьажи Давуда вич гьикьван инанмишвилелди гьиссзавайтIа аквазва. А вакъиайрин шагьидри кхьизвайвал, а вахтунда Гьажи Давуд са агъзур аскер галаз шегьердиз мукьва хьана. Адан къаршидиз пуд агъзур аскердикай ибарат кьушун атана. Лезги регьберди, са четинвални авачиз, душмандин винел гъалибвал къачуна ва ачухдиз амай ракIарай шегьердин къенез гьахьна. ГуьтIуь куьчейра чкадин агьалийри рекьер агалнавайвиляй балкIанрал алай аскерривай шегьердин юкьваз гьахьиз хьанач. Амма кьилин къуватар агакьайла, шегьер къачуна.

Урусатдихъ галаз алакъаяр хуьнихъ маса метлеб авай. Дяведин рекьяй Гьажи Давудахъ авай фикиррикай Волынскийди I Петрдиз икI хабар гузва: “… куьне адаз кьушунар ва са кьадар тупар ракъурун патал… Ада персеривай шегьерар вахчуда, Дербент ва Шемаха вичиз туна, амай шегьерар квез тада — Кура вацIалай Испагандал кьван…”. Лагьана кIанда, Урусатдиз кхьенвай чарара гегьеншдиз алишверишдин ва экономикадин жигьетдай алакъаяр хуьникай раханва. Аквазвайвал, Гьажи Давуда Урусатдин империядиз Кавказдин сиясатда ва Персиядин гележегдин кьисмет гьялунин карда иштиракуниз эвер гузва. Гьелбетда, вичин хийир патал, союзникдиз хьиз.

Фикир гайила, иман гвай инсанди ихьтин кам къачун са тIимил тажуб жедай месэлани я. Патав хейлин йисара Персиядихъ галаз дявеяр тухузвай ва са диндиз икрамзавай Туьркия гваз-гваз, Гьажи Давуд Урусатдихъ элкъвена.

Гьикьван алахъунар авунатIани, Урусатдихъ галаз союз арадал гъиз хьанач, асул гьисабдай Волынскийди кьиле тухузвай кIвалах себеб яз. Ада и кардиз манийвилер гана. Са кьадар вахтунда Гьажи Давуда дяведин кампания текдиз давамарна. Ширван михьайдалай кьулухъ персерин гарнизонар авай Ардебилдал, Тебриздал ва патарив гвай маса шегьеррал гьужумна.

Урусатдихъ галаз союзниквилин ала­къаяр хуьз кIанзавай Гьажи Давуда вичин ниятрин рехъ Османрин империядихъ элкъуьрна. И делилдиз тарихчийри гьар жуьредин баянар гузва. 1723-йисуз тайин тир рахунар хьайидалай кьулухъ Гьажи Давуда османрин раятвал (подданство) кьабулна. И вахтунда куьмек герекзавайла, Туьркия туна, Урусатдихъ элкъвезвайла, ам гьикьван гьахълу тиртIа, якъин хьана­.

1724-йисан 12-июндиз Стамбулда мад са икьрар кутIунна, и сеферда — Урусатдихъ галаз. И икьрардин нетижада Кавказ и кьве уьлкведин арада пайна. Чкадин халкьари, чанар къурбанд ийиз, персерикай хвейи Кавказдин Каспийдиз мукьва чилер гьакимвал ийизвайдан ихтиярар авай Туьркияди захавилелди Урусатдиз багъишна.

Гьажи Давуд и кардихъ галаз рази хьанач. Ада дявеяр вичин халкьдин чилер къуватлу къуншиди паюн патал кьиле тухвайди тушир. Амма гила союзникар хьанвай гьам Урусатдихъ, гьамни Туьркиядихъ галаз дяве тухвана кIанзавай. Анжах Гьажи Давудахъ ахьтин къуватар авачир.

Ихьтин гьалара регьберди шартIари мумкинвал гузвай авайни авачир са рекьикай менфят къачуна. Ачухдиз дяве малумар тавуна, ам чинеба Ширвандин юкьван часпар тухуз гатIунна. И карда ада вичихъ авай вири мумкинвилер ишлемишзавай. Амма ихьтин рехъ геждалди давам хьун мумкин тушир.

1728-йисуз Туьркияди адаз рахунар авун патал Генджедиз эвер гана ва Гьажи Давуд хизанни галаз кьуна, Кипр яни, Родос яни островдал суьргуьнна. Ширвандин кьиле Сурхай-хан тайинарна. Къейд ийин хьи, есирда гьатдалди са тIимил вахт вилик Гьажи Давудан, патав союзник жедай макьсад аваз, Ирандин цIийи шагь II Тахмасп атанай, амма адан мурад кьилиз акъатначир.

Гьажи Давудалай кьулухъ Ширван мад азадвиликай магьрум хьана. ЦIийи ханди, вичихъ лайихлувилер авайтIани, Кавказ паюнин жигьетдай разивал гана.

Гьажи Давудан женгерин кьилин нетижа ам тир хьи, ада шаркь патан Кавказдин вири халкьар патал чIехи зулум тир къизилбашрин тум хкудна ва ам мад садрани арадиз хтанач.

8 йис арадай фейила, персер мад гьужумрив эгечIна, амма абурун гьерекатар геждалди давам хьанач. Са шакни алачиз, Надир-шагь кукIваруник Гьажи Давудан гьерекатрин пайни ква. Са кьадар вахт арадай фейила, Ширвандин чилерал центр Къубада авай цIийи государство тешкилна. Гьажи Давуд ва ада азадвал патал кьиле тухвай женгер хьаначиртIа, гьамни бажагьат арадал къведай.

Бедирхан Эскендеров, тарихчи