Хив райондин Цналрин хуьр кьиблепата Рычал ва Макьарин вацIарин арада, гьуьлуьн яхадилай саки 1350 м. вине, кьакьан тепедал экIя хьанва. Райцентр Хивдиз 18 км, ракьун рекьел 55 км мензил ава. Хуьр рагъэкъечIдай ва кьибле патарихъай Сулейман-Стальский райондин Цмур ва Ичин хуьрерин мулкарихъ галаз сергьятламиш жезва.
Цналрин къуншидал алай къадим муьжуьд хуьр — Кура, Камар, Фригъ, Агъа, Вини, Юкьван ЗахитIар, Тркал, Цлахъ 1966-йисуз хьайи залзаладин ва гуьгъуьнин йисарин иесисузвилин нетижада чкIана. Алай вахтунда а хуьрерин гегьенш мулкар, тамар, дагълар буш хьанва…
ХV лагьай асирда патарив гвай Чепехъ, Салар, РтIар, Рапас, Лака, Харап хуьрер гьар жуьредин азарар, тIебиатдин бедбахтвилер, дявеяр хьуникди чкIана. Амукьай тIимил инсанар къулай чкадал санал яшамиш хьуникди Цналрин хуьр арадал атана. И кар винидихъ тIварар кьунвай хуьрер хьайи чкайра амай хандакIри, сурари, мискIинрин цлара авай къванерал атIанвай кхьинри тестикьарзава. 1958-йисуз хуьруьн патавай машиндин рехъ тухудайла, куьгьне Лака хуьр алай чкадикай хкатай сурари, къаб-къажахди, яракьри ина къадим Албаниядин тайифаяр яшамиш хьайиди субутзава.
Цналар пуд магьледиз пай хьанва: Агъа магьле — Схунбур, Вини магьле — ТIехер, АтIа магьле — Кьамацар. Ина вири 32 тухум ава.
Куьгьне девирра, хуьруьн кьиле кавха аваз, вири месэлаяр шариатдин суддал бубайрин адетралди гьялдай. Малуматриз килигайла, Ашуралиев Агьмеда кавха яз ва Абу-Эфендиди хуьруьн имам яз геждалди кIвалахна. Жемятдин яшайиш магьсулар цунилай, мал-къара хуьнилай, патал фена, кIвалахар авунилай аслу хьана. Дишегьлийри кIвалин кIвалахардай, аялар хуьдай, гъилелди гъалар ийиз, сун парча, рухвар, гуьлуьтар, гамар, чувалар, шалар храдай.
Яшайишдин кIвалер чкадин къванцикай, кьарадин, палчухдин къаришмадикай лап сихдаказ, акIана эцигдай. Са къавук 5-10 хизан яшамиш жедай.
Инкъилабдилай вилик хуьре кьве мискIин ва медреса авай. Медресада анжах девлетлу ксарин 10-15 гадади кIелдай. Рушариз кIелдай, патал, кIвалахиз фидай ихтияр авачир.
КIелиз — кхьиз чизвай савадлу ксар хуьре Абу-Эфенди, Осман-Эфенди, Агьмед, Магьмуд, Фарман, Ширинбег, Абдулагъа хьана. Гьажи Къарчугъа вичин харжийралди Меккедиз гьаждал фена. Исмаилов Тулухана сифте яз урус чIал чирна. Ам Лев Толстояхъ галаз мукьувай таниш тир.
1917-йисуз хьайи ЧIехи Октябрдин инкъилабдин ракъиник цналвиярни акатна. Сифте яз Октябрдин инкъилабдикай абуруз малуматар Бакудин нафтIадин мяденра кIвалахзавай фялеяр тир Къафланов Билалиди, Киримов Агьмедбега, Нуралиев Къурбана ганай. Абурун куьмекдалди 1920-йисан 5-июндиз чинеба Цналрин хуьруьн ревком хкяна. Ревкомдин членри — Загьиров Мирзади, Эмиров Къарабега, Мусаев Мирзеагьмеда кесибрихъ галаз кIвалах тухвана. 1936-йисан августдиз ина хуьруьн жемятдин собранидал Сорокинан тIварунихъ галай колхоз тешкилна ва адан председателвиле Агьмедов Рамазан хкяна. Хуьруьнвийри адаз Пачагь Рамазан лугьуз хьана.
1936-йисан сентябрдиз хуьруьн медреса сифтегьан школадиз элкъуьрна, анин директорвилени ярагъви Агъабег Кичибегов тайинарна.
1941-1945-йисара Ватандин ЧIехи дяведиз хуьряй 97 кас фена. Абуру Кавказда, Москвада, Ленинградда, Сталинградда, Поволжьеда, Украинада ва маса чкайра кьиле фейи къати женгера вагьши душманар тергна, Ватан ва Европа фашизмдикай азадна. Кьегьалар Берлиндив кьван агакьна.
1945-йисан 16-апрелдиз цналви Велиханов Нямета Берлин, вагьши Гитлеран магъара Рейхстаг къачудай къизгъин женгера 25 йисан яшда аваз чан гана. Ам Бранденбургда стхавилин сурара фаракъатнава. Велиханов Няметан тIварунихъ школа янава, юкьван школада адаз бахшнавай кьилдин пIипI туькIуьрнава.
Дяведин женгера Ватан патал 63 цналвиди чанар гана. Абуруз 1970-йисуз хуьре обелиск хкажна. Дяведай набутар яз хтай 34 касни санал акъвазнач, абуру уьлкве гуьнгуьна хтунин кардикни чпин пай кутуна. Дяведин йисара далу пата жемятди йифди-югъди кIвалахна, фронтдиз вишералди посылкаяр, тоннралди техил, як, ниси, чIем ва чими парталар рекье туна. Гзаф цналвияр гьукуматдин орденризни медалриз лайихлу хьана.
Алай вахтунда хуьруьн ва жемятдин яшайишдин шартIар, культура, экономика вилик физва. Куьч хьана, гьарнихъ фенвайбурни элкъвена хуьруьз хкведайвал ава. Вирибурун кIвалера, гьаятра булахрин абулейсан яд, тIебии газ, экв, чпин гъилералди гьасилнавай фу, як, нек, ниси бул я.
180 хусуси майишат, абурухъ чпин машинар, мулкар, мал-къара ава. Жемятдин къуллугъда юкьван школа, хуьруьн Совет, медпункт, СДК, кьве библиотека, кьве СПК, кьуд туьквен, машгьур “Рычал-Су” завод, мискIин акъвазнава. Хуьруьн юкьван школа акьалтIарнавайбуру уьлкведин гьар жуьре карханайра кIвалахзава. Гзафбурукай алимарни духтурар, муаллимарни устIарар, карчияр хьанва.
Цналар Куругълиеврин пагьливанрин хизанди машгьурнава. Куругълиев Мегьамед дуьньядин чемпион, международный дережадин спортдин мастер я, Къазахстанда яшамиш жезва. Куругълиев Даурен — Европадин чемпион — нубатдин Олимпиададиз гьазур жезва. И хизанда мадни бажарагълу кьве спортсмен ава.
Женгера гьунарлувилиз ва зегьметда агалкьунриз килигна, гзаф цналвияр гьукуматдин наградайризни лайихлу хьанва: Агьмедов Мигьамед — Ленинан ордендиз, Велиханов Нямет, Къужаев Къурбали, Абумислимов Имирчубан, Абдурагьманов Сефербег — Женгинин Яру Пайдахдин, Ибрагьимова Дуьлбер, Идрисов Муса — Зегьметдин Яру Пайдахдин орденриз, Рамазанов Къурбанали — “Знак Почета” ордендиз. 74 цналви дяведин йисара чIугур зегьметдай медалриз лайихлу хьана. 18 дишегьлидиз дидевилин къизилдин медалар ганва.
Алай вахтунда вири жемятди чпин хуьр, район, Дагъустан ва ЧIехи Ватан — Россия патал гьакъисагъвиледи кIвалахзава.
Рамазан Велибегов, тарихчи
